Max Trommelen, auteur op Margaretha Turnor

Vrede of verbranden?

Op 5 december 2022


	Door	Datum	Plaats
Geschreven	Margaretha Turnor	5 december 1672	Den Haag
Ontvangen	Godard Adriaan van Reede	10 december 1672	Rüsselsheim
	Lees hier de originele brief

Wellicht voor het eerst in tijden begint Margaretha haar brief met goed nieuws: de Franse generaals Turenne en Condé zijn met hun troepen terug naar Frankrijk getrokken! In haar vorige brief smeekte Margaretha nog om vrede, nu lijkt dat tot haar grote vreugde bereikt te zijn. Het schijnt zelfs dat de Franse ambassadeur gezegd heeft dat Frankrijk alle veroverde steden terug zal geven.

dat tureijne¹ en kondee² met haer troepees naer
vranckrijck sijn heeft hier Een groote vreuchde
so wel onder groote als kleijne gegeefve, insonder=
heijt dat den Ambassadeur van vranckrijck geseijt
heeft dat den koninck sijn meester de vreede be=
geerde alwaerde met restitusi³ van alle de gekon
kesteerde steede, ock waeren wij maer so veer dat
wij Een goede vreede hadde, [wt het leeger van sijn]

Het moet wel even gezegd worden dat de vrede er nog niet is. Op het moment van schrijven schijnen er nog zo’n 40.000 man vijandige troepen in de Republiek te zijn. Hopelijk zijn zij ook snel het land uit; nu zitten ze nooit stil en vallen ze regelmatig ‘deene of dandere plaets’ aan.

De ziekenboeg blijft

In haar vorige brief berichtte Margaretha nog dat Tietge beter was maar haar huis is nog niet ziekenboeg-af. De jonge Fritsge is nu ziek geworden. Ook met de pokken lijkt het. Zijn zus heeft deze overwonnen en met Gods zegen zal Fritsge dat ook doen.

Eerste brieffragment over Frits en Tietge

Tweede brieffragment over Frits en Tietge

[gaen,] tietge is so goet als weer wel maer
nu begint mijn fritsge die is vandaech
heel niet wel geweest doet niet als slapen
geloof het al meede poxkens sulle sijn, ben
met hem heel bekomert, wil hoope de heere hem
so genadich sal aentaste als tietge dieder
heel wel af is gekoome, of ~~hem~~ geefve wat hem
salich is, alst godt beliefde wenste wel Eens

wt gesieckt te hebbe dan niet ons maer sijne wile
moet geschiede, [teunis huijbertse is van]

Gravure van een landschap, rechts is het vlak, links iets hoger met bomen. Achter het heuveltje een dak. In de verte op de vlakte van links naar rechts een kerk, een molen twee torens en nog een dak. Op de voorgrond iemand op een wagen, rechts ligt iemand. — Het dorp Amerongen in den jaare 1620, Andries Schoemaker, 1710-1735. Collectie Museum Flehite, via Het Geheugen (Koninklijke Bibliotheek)

Nieuws uit Amerongen

Margaretha heeft bezoek uit Amerongen: dorpsgenoot Teunis Huijbertse is langsgekomen om te vertellen hoe het kasteel en het dorp er voor staat. Kort samengevat, het is bedroevend. De hoven zijn woest overgroeid en er ligt geen steen meer op de straten. Er woont niemand meer in het dorp.

[moet geschiede], teunis huijbertse is van
Ameronge hier seijt het daer int dorp seer
deesolaet⁴ siet datter haest niet Een steen inde
straete meer leijt insonderheijt op den hoff
en die straete lans, opt huijs is sonderlin geen
schade geschiet wats noch doen sulle staet te ver
=wachte de hoofve legge seer woest macht noch
maer so blijfve, de inwoonders sijn meest tot
wijck⁵ of en rhiene⁶ weijnich huijsgesine int dorp
de doortochte valle daer so dickmael en kort op
Een datter de mense niet dueren konne, want
dan neemenser weer alles af, den oude ijan qui
=nt is op suijlisteijn⁷ gaet seer af so se segge, opt
voorburch van ons huijs is teunis baerentse
ijan den oorber met sijn soon teunis huijbertse
en meer andere, sij hebbe mij alweer Een
brief gedruckt gesonde als voor dees om die
konterebuijsie of brant schatine ter som
van 12000 patakons⁸ en so veel hoeij en stroo
en haver bine 14 7 dage op te brenge op
peene van⁹ brande en boome af te houwe
ick heb als voordees geantwoort a de sekretae
sulcks niet te konne opbrenge wat sij doen
sulle moete wij almeede afwachte, hier
meede Eijndigende blijfve

Mijn heer die uhEd kent

Naast een update over het dorp bezorgt Teunis Margaretha ook het nieuws over de brandschatting. Nu is de eis dat Margaretha binnen een week 12.000 zilveren patagons betaalt en een grote hoeveelheid paardenvoer levert. Een onmogelijke klus bijna: Margaretha heeft al zilverwerk moeten verkopen om genoeg geld te hebben voor eten. Bovendien zal de regering ook niet bij kunnen springen: het kleinere bedrag van de vergoeding van Margaretha’s man is al te veel voor ze. Geld is overal schaars. Voor hooi, stro en haver geldt hetzelfde: dit is broodnodig voor de Staatse legers.

Haar brief begon met een voorzichtige hoop op vrede maar eindigt op een flinke domper. De ondertekening is weer summier, dit keer duidelijk uit wanhoop. Margaretha staat er alleen voor in een hopeloze situatie. De laatste paar maanden waren al uitdagend en naar en nu dreigt ze ook nog haar kasteel kwijt te raken. Wat moet ze doen?

Een cijfercode waarbij letters voor een andere letter gebruikt worden Bovenste rij: A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z en daar onder l a b ij r i n t h u s c d e f g k m o p q w x z. NB Als men sigh van dit bovenstaande cijffer wil bedienen, schrijft men t concept in korte woorden met letteren een weijnis van malkander gesepareert, daarnaa stelt men boven ijder vande voors letter sijn cijfferletter uijt de onderste rije. Hierna volgen twee voorbeelden. — Letter-, cijfer- en figuurcodes ten behoeve van de politieke correspondentie. Collectie Kasteel Amerongen, Het Utrechts Archief

Geheimschrift

Na de ondertekening volgt er nog een lang, maar praktisch naschrift. Gaspard van Kinschot wil Godard Adriaan een bericht sturen dat hij geheim wil houden. Hij heeft alleen geen cijfercombinatie waarmee hij met Godard Adriaan kan communiceren. Margaretha geeft soms al aan dat ze dingen niet aan de pen toevertrouwt, of ze beschrijft mensen zo cryptisch dat ze erop vertrouwt dat meelezers niet zullen weten over wie het gaat. Voor officiële communicatie werd geheimschrift of een cijfercode gebruikt. Je moet dan allebei wel dezelfde cijfercode hebben. Kennelijk regelt Margaretha dat in dit geval voor Godard Adriaan. Voorbeelden van cijfercodes en geheimschriften die Godard Adriaan gebruikte, worden bewaard in Huisarchief van Kasteel Amerongen, dat in het Utrechts Archief ligt.

naert schrijfve dees is den heere kinschot¹⁰ pensi
=onaris van delft bij mij geweest seijt wel
aen uhEd te wille schrijfve maer derft niet
om de strickte ordere dieder tot de seekretesse¹¹
vande besijonngees¹² is, versoeckt uhEd hem Een
sijffer¹³ belieft te sende waerdoor hij met uhEd
kan korespondeere, hij heeft goede moet tot
het werck seijt dat men heere van hollant bee
=sich sijn om ordere op de finansie te stelle,
dan dat heeft so lange geduert dat ment moe
gehoort wort, men seijt ock datter noch somi
ge, ontdeckt sijn die met den vijant sou hebbe
gekorespondeert, het welcke aen sijn hoocheijt is
geschreefve se segge dat schricklijck is [te hoope]

Kennelijk zijn er inmiddels ook mensen uit De Republiek die heulen met de vijand. Ze vervolgt met een verhaal dat rondgaat in Utrecht over een brief van Godard Adriaan. Hij zou geschreven hebben dat de Keurvorst niet op de troepen van de keizer zou vertrouwen. De Fransen zouden erg blij zij met dit bericht en iedereen afstraffen die het tegendeel beweerde. Weer eindigt ze haar brief met de verzekering dat ze het echt alleen maar vertelt om hem op de hoogte te houden. Het is géén roddel en ze verklapt géén geheimen, want dit wordt allemaal openlijk gezegd…

Brieffragment met de verzekering dat het een roddel is en geen geheim

[hadt,] dit segge ick alleen op dat uhEd
moocht weeten hoet daer is en soot Een see=
=kreet mochte sijn, dat uhE verdacht kan
weesen in sijn schrijfve, want dit heeft hij
opentlijck geseijt

1
Henri de la Tour d’Auvergne, burggraaf van Turenne
2
Louis II van Bourbon, prins van Condé
3
restitutie: teruggave
4
desolaat: verlaten
5
Wijk bij Duurstede
6
Rhenen
7
Slot Zuylestein
8
Patagon: een zilveren munt, ter waarde van ongeveer 50 stuivers
9
op peene van: op straffe van
10
Gaspard van Kinschot
11
Geheimhouding
12
Besognes: zaken
13
Cijfer: code voor geheimschrift

Complimentjes maar geen salaris

Door Max Trommelen

Op 10 november 2022

In Oorlogsverhalen


	Door	Datum	Plaats
Geschreven	Margaretha Turnor	10 november 1672	Den Haag
Ontvangen	Godard Adriaan van Reede	16 november 1672	Rüsselsheim
	Lees hier de originele brief

Margaretha’s brief aan Godard Adriaan van 10 november is lang en is grotendeels gewijd aan de bureaucratie van Den Haag. Margaretha jaagt nog steeds achter Godard Adriaans salaris aan, maar lijkt maar geen geluk te hebben. Ze wordt keer op keer van het kastje naar de muur gestuurd en lijkt nog geen stap dichter bij die felbegeerde, welverdiende vergoeding te zijn.

Complimentjes van de Staten-Generaal

Geld krijgt Godard Adriaan niet van de Staten-Generaal, maar wel complimenten. De heren der Staten-Generaal bedanken Godard Adriaan voor het werk wat hij doet aan het hof van de Keurvorst. Ook spijt het hen, dat Godard Adriaan al in geen tijden brieven van hen heeft ontvangen. Griffier Fagel had afgesproken met Godard Adriaan dat hij hem op de hoogte zou houden van wat er speelt in Den Haag, maar dat is niet gebeurd. Fagel claimt wel dat het niet zijn schuld is, natuurlijk. Om de pijn wat te verzachten weet Margaretha te vertellen dat Fagel inmiddels wel heeft toegezegd zélf achter Godard Adriaans vergoeding aan te gaan. Of het dan echt gaat gebeuren, blijft natuurlijk de vraag. Fagel roept dit namelijk al langer.

doch heeft den grifier fagel mij be=
looft daer nu sorchge vooor te drage en t selfe
ter generaEliteijt voor te brenge, ock mij ge
seijt uhEd met deese post de reesoluijsie van
haer hooch Mo¹ alle die der sijn toe te sende, protesteert
seer dat hem leet doet uhEd geen meer briefve
krijcht, dat het selfve sijn schult niet is, seijde
ock dat haer hooch Mo so wel voldaen sijn
over de meemoorije die uhEd aende keurvorst
heeft overgeleefvert gelijck deselfve wt de
brief van haer hooch Mo in dato vande v24
ockto sal hebbe gesien, [ick dancke godt dat het]

Tekening van mensen die aan de oever van de rivier zitten. Links een zeilboot, daarachter een roeiboot. Aan de overkant een kerk en een paar huizen. — Gezicht op het dorp Jaarsveld, Roelant Roghman, ca. 1646 – ca. 1647. Collectie Rijksmuseum

Oorlogsnieuws

De Franse troepen houden het niet bij het plunderen en platbranden van Waverveen: ook Lexmond en Jaarsveld zijn aan de beurt. Lexmond is uitgeplunderd en in Jaarsveld hebben de Fransen een kerk met een huis afgebrand en het dorp geplunderd. Vianen blijft ongeschonden: de vrijstad Vianen maakt officieel geen deel uit van de Republiek en is dus neutraal is de oorlog.

Terwijl de Fransen huishouden op het platteland is het leger van Willem III nergens te bekennen. Gerucht gaat dat het naar Luik op weg is.

Brieffragment over de aanval van de Fransen

so voort laete kontiniweere, viaenne² is nuijterael
en de franse hebbe lexmont teenemael wtgeplo=
= ndert en ijaersfelt³ de kerck met Een huijs afgebrant
en vangelijcke teenemael wt geplondert, sijnhoo⁴
is met sijn bij hebbende krijsvolckere daer de heer
van ginckel bij is Eergistere opgebroocke waer
sij heene gaen weet men noch niet men seijt
wel naer luijck maer ick gelooft niet, de heer

Tekening (gewassen pentekening) van het 18e eeuws Lexmond:: een pleintje met bomen en een pomp, daarachter de kerk. Rechts een rijtje huizen en links een poortje en een huis. De andere huizen zijn verborgen achter de bomen. Het is een zonnige dag. — Gezicht op Lexmond, Cornelis Pronk, 1733. Collectie Rijksmuseum

Ook op zee is er nieuws. Een vloot bestaande uit dertig dubbel bemande fregatten en talloze branders is uitgevaren onder leiding van Michiel de Ruyter. Margaretha en ieder om haar heen hopen dat hier in de komende dagen goed nieuws uit komt. Ook hoopt ze dat er binnenkort iets meer bekend wordt over de aankomst van het leger van de Keurvorst. Dat is nu al maanden onderweg en lijkt maar weinig dichterbij te komen.

Brieffragment over de vloot en Michiel de Ruyter

almachtich wilse geleijde en voor haer trecke, den Admirael
de ruijter⁵ is ock met dartich frijgatte die dobbelt gemant⁶ sijn
en Ettelijcke branders⁷ in see daer men alledaech verwacht
en hoopt wat goets van te hoore, vant leeger van de keurvorst
verlanckt men nu ock te hoore wat koers die neeme, den heer
van wellant heb ick hier sieck gevonde en is noch heel
niet wel heeft Een loop en Een kleijn koortsge ohoope het
haest beeteren sal, hier meede blijfve

Het ongeluk is nog niet klaar met neef Welland⁸: na alle rampspoed van het afgelopen jaar is hij nu ook nog ziek geworden. Margaretha hoopt dat het snel beter zal gaan met hem. Voor nu valt het gelukkig mee, Welland heeft alleen een beetje koorts.

1
Hoog Mogende Heren: leden van de Staten-Generaal
2
Vianen
3
Jaarsveld
4
Zijn Hoogheid, Willem III
5
Michiel de Ruyter
6
dubbel bemand
7
Brander: Een schip, geheel en al ingericht en met vuurwerken en allerlei spoedig brandbare stoffen toegeladen ten einde ’s vijands schepen aan boord te leggen en ze in brand te steken.
8
Goderd Willem van Tuyll van Serooskerken, pleegzoon van Godard Adriaan en Margaretha

Grootse plannen?

Door Max Trommelen

Op 28 oktober 2022

In Oorlogsverhalen


	Door	Datum	Plaats
Geschreven	Margaretha Turnor	28 oktober 1672	Den Haag
Ontvangen	Godard Adriaan van Reede	19 november 1672	Russelsheim
	Lees hier de originele brief

Na de Slag bij Woerden blijft het Staatse Leger ogenschijnlijk niet stil zitten. Volgens Margaretha wordt het leger opgebroken en naar elders verplaatst als onderdeel van een groots plan. Veel is er niet over bekend en Margaretha moet weer eens vertrouwen op roddels: men seijt dat het plan zo geheim is dat alleen Stadhouder Willem III en generaal van Waldeck weten wat er gaat gebeuren.

[dencke sulle,] hier ismen seer beesich met
het op breecke van Een gedeelte vant lee
=ger men seit sijn hoocheijt Een groot de
deseijn¹ voor heeft het welcke men wt
al de preeperaesie² die ders gemaeckt
sijn wel kan oordeelle dant wort heel see
kreet³ gehoude en so geseijt wort souder nie
=mant als sijn hoocheijt met de graef van
waldijck⁴ van weeten, meest al onse ruijte
=rij worde scheep gedaen, men seijt het ran
=de voes⁵ te breeda of te berge op soom⁶ sal
sijn, tis waert is wij mooge godt wel bidde

Een getekende tryptiek van Den Haag in vogelvlucht. Op de achtergrond de duinen, rechts de zee. In het midden de bomen van het Lange Voorhout. De Plaats ligt precies op de scheiding van de linker en de middelste tekening. Op de linker tekening het Binnenhof. — Gezicht in vogelvlucht over ‘s-Gravenhage en Scheveningen vanuit het noordoosten (de drie rechter bladen van vijf). Johannes van Londerseel ca. 1614, uitgave Johannes Jansonius. Collectie: Haags Gemeentearchief. In Den Haag kon Margaretha kiezen uit heel wat kerken om de Heer te vragen om zijn zegen. Het huis aan de Kneuterdijk ligt midden aan de linkerkant van het middelste deel. Daar zien we bovenaan de Grote of St. Jacobskerk en rechts in het midden de Kloosterkerk. Midden op de linker plaat het Binnenhof met de Hofvijver. Hieronder staat de middelste afbeelding groter afgebeeld.

Zegen van de Heer

De vrome Margaretha laat het succes van deze opkomende militaire actie het liefst niet alleen van de plannen van Willem III en zijn generaals afhangen. Een deel van haar brief vult ze met een uitgebreid gebed aan God voor Zijn zegen. Dat Hij eindelijk eens de Staatse wapens zegent waardoor de actie een succes wordt. Het welzijn van het land hangt hier namelijk van af, aldus Margaretha. Ook vraagt ze Hem of Hij Willem III voor kwaad wil beschermen. Ze kan zich niet voorstellen hoe het zou gaan met de Republiek als Willem III om kwam.

dat het deseijn wil seegene en wel laete suxse
deere⁷ want geloofve het wel vaere van ons
liefve vaderlant hier aen sal hange, och
dat wij Eens wat geluck mochte hebbe en dat
god onse wapenen Eens wilde seegenen, uhE
weet niet hoet hier noch staet, wij mooge ock
wel bidde om de behoudenis van sijn hoocheijt
hij waecht sijn selfve alte seer dat het onge
luck hem Eens trefte dat godt verhoede
wij waeren alle seer miserabel, ick hoop
godt ons genadich sal sijn en sijne gunst
noch weer toonen, somige wille segge of sijn
hoocheijt met sijn volck naer vranckrijck sou
dat ick niet kan geloofve ok niet wil hoop
want de vijande hier te lande stercker sijn
alsmen meent hoewel men seecker hout dat
sints die reijnkonter⁸ voor woerde en aende
vaert sij vrij Een schrick onder haer volck
hebbe ija so datter geen volck weer naer
woerde wil of sij moetender om looten,

Wat de actie in zal houden is een mysterie, maar de geruchten geven wel een idee van wat er gaat gebeuren. De Staatse legers zouden verzamelen bij Breda of Bergen op Zoom in het zuiden van het gewest Holland. Zijn Hoogheid zou dan met de legers richting Frankrijk trekken. Margaretha hoopt dat de geruchtenmakers daarin ongelijk hebben, dat zou de Fransen te zeer de overhand geven in de Republiek. Er is ook een lichtpuntje: door de, weliswaar mislukte, aanval op Woerden, weten de Franse soldaten wel dat je met het Staatse leger niet moet spotten. Het is weer eens afwachten…

Getekend Den Haag met veel details: huisjes, bomen, tuinen, mensen op straat maar ook putten en karren. Boven helemaal links een hoge kerktoren (Grote kerk) met rechts daarnaast tuinen. Van links onder loopt tot bijna rechts een laan met grote bomen die daar naar boven buigt tot halverwege de tekening (Lange Voorhout). Daar komt het uit op een straat die midden horizontaal over het blad loopt (Kneuterdijk). Rechts bovenaan tegen de laan met bomen aan ligt een grote kerk (Kloosterkerk). — Fragment uit Gezicht in vogelvlucht over ‘s-Gravenhage vanuit het noordoosten, 1614, Joannes van Londerseel. Collectie Haags Gemeentearchief. De Kneuterdijk loopt horizontaal in het midden. Het huis van de van Reedes staat helemaal links op de hoek met de plaats. De dichtstbijzijnde kerken zijn de Kloosterkerk rechts, tussen het huis en de Grote Kerk, aan het Noordeinde, de Engelse of Hoogduitse kerk en (niet op dit deel van de afbeelding) de Waalse kerk op het Binnenhof. De kans is groot dat Margaretha voor de Kloosterkerk koos.

1
desein: plan, denk aan het engelse woord design
2
preparatie: voorbereidingen
3
sekreet: geheim
4
Georg Frederik van Waldeck-Eisenberg
5
rendez-vous: afgesproken ontmoetingsplaats
6
Bergen op Zoom, een plaats in West-Brabant
7
succederen: slagen
8
Rencontre: Min of meer toevallige ontmoeting tusschen twee vijandelijke strijdmachten ter zee of te land, ongeregeld gevecht, treffen.

De Polen en de Turken

Door Max Trommelen

Op 4 oktober 2022

In Oorlogsverhalen


	Door	Datum	Plaats
Geschreven	Margaretha Turnor	4 oktober 1672	Amsterdam
Ontvangen	Godard Adriaan van Reede
	Lees hier de originele brief

Er is voor Margaretha weinig nieuws om te melden aan Godard Adriaan, maar zoals beloofd slaat ze geen post over. Na de Slag bij Naarden blijft het stil. Willem III is weer naar Zwammerdam “of daer on trent” getrokken met zijn leger en er schijnt iets op handen te zijn. Wat dat is, dat weet Margaretha niet.

De prinselijke boot (met een heel grote driekleur) vaart rustig langs wat wat boeren schuren lijken t e zijn. — Gezicht op het kwartier van prins Willem III te Bodegraven, Valentijn Klotz (manier van), 1672. Collectie: Rijksmuseum

Nieuws uit Polen

Wel besteed Margaretha tijd om te schrijven over wat er speelt tussen de Polen en de Turken. De Poolse koning Michaël I vecht daar een oorlog uit tegen de Ottomanen en het gaat niet de goede kant op.

Brieffragment over de Polen en de Turken

de quade tijdine die wt poo
=len komt maeckt hier onder de koopliede
geen kleijne ontsteltenis en vreest men
dat de keijser¹ daer door so veel te doen
mochte krijge dat ons die volckere mocht

ontrocke worden, andere segge weer dat dat
geen noot sal sijn dewijlle so geseijt wort de muskovijter² den pool te hulpe sal koome

Voor de Republiek lijkt deze verre oorlog die zich afspeelt in Oekraïne op het oog niet heel relevant. Toch zien de kooplieden — en Margaretha — hier wel reden voor zorgen. De oorlog woedt dicht bij de grenzen van het Heilige Roomse Rijk, waar Leopold I over heerst. Bovendien liggen gebieden van de Keurvorst van Brandenburg ook relatief dichtbij het oorlogsgewoel. Deze twee Duitse vorsten zouden bij een Ottomaanse doorbraak op hun eigen gebieden moeten letten en minder aandacht en troepen over hebben voor de Republiek. Die langverwachte Brandenburgse troepen zouden dan toch nog weggetrokken worden.

Een strijdveld vol met paarden. Op de voorgrond een Turk met een tulband in een rode jas en een krom zwaard in zijn hand, die af stormt op een Pool met een helm en een langs. Achter hun zwaait iemand met een zwarte vlag met daarop een halve maan. — Gevecht om een Turkse Standaard, Jozef Brandt, 1905. Collectie: Muzeum Narodowe w Krakowie

Na het delen van dit onheilspellende nieuws gaat Margaretha snel weer over tot de orde van de dag. Godard Adriaans salaris, wat ze nu al maanden probeert te innen, is immers nog steeds niet binnen.

1
De Oostenrijkse keizer Leopold I
2
Moskovieten: het Tsaardom Rusland stond ook wel bekend als het Tsaardom Moskovië

Staatsen tegen Orangisten

Door Max Trommelen

Op 8 juli 2022

In Politiek

De bestuurders van de Republiek zijn in de aanloop van het Rampjaar onderling sterk verdeeld. De Staten-Generaal is verworden tot het slagveld waarop de provincies, en indirect ook sommige grote steden, vechten om hun eigen belangen te bevorderen. Als voorzitter van de Staten-Generaal moet Johan de Witt, raadpensionaris van Holland, navigeren tussen deze soms tegengestelde belangen. De belangrijkste belangenstrijd die in de zeventiende eeuw heerst, is die tussen de Staatsen en Oranjegezinden.

Het is belangrijk om je goed te beseffen dat deze groeperingen niet politieke partijen zijn in de zin waarop wij ze kennen. De beide groeperingen zijn ongeorganiseerd en facties en individuen willen, als het voor hen voordelig is, nog wel eens naar de andere kant overlopen. De strijd tussen de twee groeperingen gaat over één enkel twistpunt: de positie van de familie Van Oranje in de Republiek.

Gravures van Willem III en zijn (latere) vrouw Mary Stuart. Collectie: Kasteel Amerongen. Overal in Kasteel Amerongen kom je Stadhouder Willem III tegen, zo laten de Van Reedes zien dat ze aan de kant van de Orangisten staan.

Staatsen en Orangisten

De Staatsen willen de onafhankelijkheid van de provincies zo veel mogelijk waarborgen. Dit betekent ook dat ze tegen het erfelijke stadhouderschap van de Oranjes zijn. Over alle zaken die het gewest aangingen zou het gewest zelf de beslissingen mogen nemen. Wanneer het zaken van nationaal belang betreft moeten de gewesten dit onderling regelen in de Staten-Generaal. Onder de Staatsen vindt men veel stedelijke regenten en koopmannen, met name uit Holland.

Deze positie staat in scherp contrast met die van de Oranjegezinden (ook wel prinsgezinden), veelal adel, leden van de Ridderschap, predikanten of het gewone volk. Zoals hun naam al suggereert willen de Oranjegezinden de macht van de Oranjes vergroten. Dit doel hangt sterk samen met het behoud van de functie van stadhouder. De stadhouder staat aan het hoofd van een gewest en is daarnaast ook de kapitein-generaal van het Staatse leger. Een lid van het huis van Oranje vervult deze zeer machtige rol al sinds het begin van de Republiek. Oorspronkelijk had ieder gewest een eigen stadhouder maar langzaam maar zeker trokken de Oranjes meer macht naar hen toe waardoor ze vaak stadhouder over meerdere provincies waren.

Portret van de advocaat Johan de Witt, raadpensionaris van het gewest Holland. Hij is gekleed in een mantel en staat voor een gordijn, waarachter zijn broer Cornelis de Witt. Onder het portret een afbeelding waar te zien is hoe de lichamen van de gebroeders op het Groene Zoodje worden opgehangen en verminkt. — Portret van Johan de Witt en Cornelis de Witt, Lambert Visscher, naar Jan de Baen, 1672 – 1691. Collectie Rijksmuseum

Staatsen aan de macht

In de jaren voor het Rampjaar zijn de Staatsen aan de macht. Het is het Eerste Stadhouderloze Tijdperk: er is geen nieuwe stadhouder benoemdIn de gewesten Stad en Lande (het tegenwoordige Groningen) en Friesland is er wel een stadhouder, namelijk Hendrik Casimir II van Nassau-Dietz. Hij slaagt er echter niet in om elders in de Republiek voet aan de grond te krijgen. sinds Willem II van Nassau-Oranje (1626-1650) stierf. Zijn erfopvolger en zoon, Willem III (1650-1702) werd in datzelfde jaar geboren. De Staatsgezinde raadspensionaris Johan de Witt is de machtigste man in de Republiek. Onder zijn leiding wordt in 1667 het Eeuwig Edict aangenomen: het stadhouderschap wordt in Holland afgeschaft. Ook vraagt Holland de andere gewesten om het stadhouderschap en het kapitein-generaalschap, voorheen één functie, onverenigbaar te verklaren.

Prins Willem III (1650-1702) daarentegen heeft relatief weinig macht. Hij heeft beperkte macht in Zeeland vanuit zijn rol als Eerste Edele en heeft sinds 1670 de concluderendeuitleggen stem in de Raad van State. Voor Willems positie in de Raad van State is hard door Oranjegezinden gelobbyd: de steun van Godard Adriaan van Reede bleek in de Staten van Utrecht, en daarmee ook in de Staten-Generaal, doorslaggevend. Willem III’s ambities worden echter sterk beperkt door het Eeuwig Edict en het beleid van Johan de Witt.

Portret van een man met lange donkere krullen en een grote neus in een harnas. Hij staat naar rechts gedraaid en kijkt ons ietwat droevig aan. Zijn linker hand ligt op een helm, in zijn rechterhand heeft hij een commandostok. Een hond kijkt verlekkerd naar de stok — Portret van Willem III (1650-1702), prins van Oranje, Willem Wissing (manier van), 1680 – 1710. Collectie Rijksmuseum

De opmars van Willem III

Willem III zit echter niet bij de pakken neer en begint loyalisten om zich heen te verzamelen. De familie Van Reede, onder leiding van Godard Adriaan en Johan van Reede, heer van Renswoude, steunt hem in de Staten van Utrecht. Wanneer in 1671 de strijd over de benoeming van Willem III tot kapitein-generaal losbrandt, staan Godard Adriaan en Van Renswoude aan Willems zijde. Het politieke debat tussen de Staatsgezinden en de Oranjegezinden is fel. De Staatsen willen niet dat Willem III überhaupt de functie krijgt. De Oranjegezinden willen dat hij voor het leven benoemd wordt. Het compromis: Willem III wordt kapitein-generaal voor één veldtocht op 25 februari 1672. Pas in november 1673, wanneer hij meerderjarigheid bereikt, kan er gesproken worden over een benoeming als kapitein-generaal voor het leven. Hoewel er ook op dat moment al geroepen wordt om Willem III tot stadhouder uit te roepen, gebeurd dit niet.

Burgeropstanden in Dordrecht

Wie redt ons nu de de legers van Lodewijk XIV de Republiek binnen zijn gevallen? Zo klinkt het onder het volk. Een antwoord hebben ze ook al klaar: dit moet Willem III, de nazaat van de vader des vaderlands, zijn. Onrust broeit in de steden van de Republiek. Kwade geruchten over de regenten doen de rondte: het is een slechte tijd om staatsgezind te zijn.

Al snel slaat de onrust om in volksopstanden. In Dordrecht, de thuisbasis van de gebroeders De Witt en van oudsher een Staats bolwerk, gebeurt dit op 24 juni 1672. Oranjegezinde burgers gaan de straat op en roepen om de afschaffing van het Eeuwig Edict. Ze bedreigen zelfs Dordtse regenten in hun huizen met bijlen! De regenten nodigen Willem III uit om de gemoederen tot bedaren te brengen maar dit loopt iets anders dan ze verwacht hadden. Op 29 juni worden ze gedwongen het Eeuwig Edict te verwerpen en Willem III te accepteren als stadhouder van Dordrecht. Alle regenten ondertekenen dit besluit, zelfs Cornelis de Witt, broer van raadpensionaris Johan. Cornelis moet echt wel bedreigd worden voordat hij zijn handtekening zet en tekent met “v.c” achter zijn naam, vi coactus, onder dwang.

Een groep boze burgers van Dordrecht dwingt Cornelis de Witt, die in bed ligt, het Eeuwig Edict in te trekken, op de achtergrond bidden vrouw en kinderen voor hem. — Burgers van Dordrecht dwingen Cornelis de Witt het Eeuwig Edict in te trekken, 1672, Jacobus Buys, 1789. Collectie Rijksmuseum

Stadhouder Willem III

Na die monumentale dag worden de dromen van de Oranjegezinden snel waar. Burgers in andere Hollandse steden volgen het Dordtse voorbeeld. Willem III wordt in een hoog tempo stadhouder voor verschillende steden. Uiteindelijk brengt Rotterdam Willem III’s benoeming tot stadhouder van de provincie Holland in de Staten van Holland ter sprake op 1 juli. Op 4 juli stemmen alle regenten in de Staten van Holland in met de benoeming. Bovendien krijgt Willem III dezelfde rechten als zijn voorouders, waaronder ook het recht om regenten in de steden te benoemen.

Op 9 juli legt Willem III de eed af en wordt hij de machtigste man in Holland, ten koste van Johan de Witt. In Zeeland speelt eenzelfde situatie en ook daar bieden de regenten Willem III uiteindelijk het stadhouderschap aan op 16 juli. Voor Willem III en de Oranjegezinden is dit een reden voor blijdschap: de rechten die de familie Van Oranje genoot voor de dood van Willem II en het Eeuwig Edict zijn hersteld. Tot de dood van Willem III waait er een sterk Oranjegezinde wind door de Republiek.

De beëdiging van prins Willem III tot stadhouder van Holland en Zeeland door de Staten-Generaal, 10 juli 1672. Aan de muur portretten van de stadhouders Willem I, Maurits, Frederik Hendrik en Willem II. — Willem III wordt ingezworen als stadhouder, 1672, Bernard Picart (atelier van), 1728. Collectie Rijksmuseum

Onrust in de steden

Door Max Trommelen

Op 17 juni 2022

In Oorlogsverhalen


	Door	Datum	Plaats
Geschreven	Margaretha Turnor	17 juni 1672	Den Haag
Ontvangen	Godard Adriaan van Reede	17 juni 1672
	Lees hier de originele brief

Eerder schrijft Margaretha al over de onrust in de steden. Nu het Staatse leger op de vlucht is geslagen en de eerste steden zijn gevallen, wordt de onrust alleen maar erger. Rotterdam, Haarlem, Leiden, Utrecht, Delft, overal heerst onzekerheid. Kwade geruchten over verraad vinden vruchtbare grond in de angst van het volk. Wagens worden geplunderd, schepen mogen niet aanmeren: het volk heeft de macht overgenomen van de regenten. Zelfs de vrij geliefde Willem III trekt aan het kortste eind: hij mag Utrecht niet binnen komen met zijn leger.

Onwelkom in Utrecht

Over de situatie in Utrecht schrijft Margaretha het meest. Ze heeft de chaos daar zelf aan den lijve meegemaakt. Ze moest immers Philippota en de kleinkinderen daar nog ophalen.

[hij vertreckt merge naer Enlant,] hier is geen plaets
daer men sich kan verseeckeren, te rotterdam haerlem
leijden wttrecht is delft is alde gemeente¹ in op roer
roepe niet ander als van veraet en dat ons lant
verkocht is dat nu geleevert sal worde, hier plu
=nderense de wagens met goet dewelcke wt gebrocht
worde te delft houdense de scheepe aen willense
niet laeten passeere de heere reegente² hebbe niet te
segge, te wttrecht houdense de poorte toe wille sijn
hoocheijt³ met de meliesie⁴ die daer voor lege daer niet in hebbe
dwinge de burgemeesters de sleutels af seggende
dat die geen burgemeesters sijn maer sij selfs
hamel⁵ seijt me dat geprikuliteert(?) heeft om hals
te koome, dan is ontkoome, ick was voorleede dijns
dach inde stat van wttrecht maer Een Euri⁶ wist
niet hoe daer weer wt te koome dorst⁷ mijn
naem niet bekent maecke trock mijn kap inde
oochgen ginck so stilletges onbekent wt de stat
daer terstont de poorte op, gesloote wierde hade sij

geweeten ickt was, soude ongetwijfelt een affront⁸
leeden hebbe, so roepense overde brandenburchse
troepees dat die niet en koome en dat uhEd die pen
=ninge in sijn sack gesteecke heeft, tis niet te bedencke
so de mense spreecke op alle reegente ija op de prins
selfs, och oogeluckichge komissie voor ons dewelcke
mij altijt so swaer opt hart heeft geleegen, [ick bidt]

Met haar kap voor haar ogen getrokken glipte Margaretha stilletjes uit de stad. Zelfs haar naam wilde ze niet gebruiken. Ze is een bekende in Utrecht maar de stad voelt erg vijandig aan. Haar identiteit wil ze dus geheim houden. Kwaad volk beschuldigt Godard Adriaan van het geld voor de Brandenburgse troepen in eigen zakken steken. Hij is duidelijk geen populair man meer in Utrecht en dat gebrek aan populariteit straalt af op zijn familie.

In een stad gaan mensen elkaar te lijf. Meubilair wordt in de gracht gegooid, een gevel wordt om ver getrokken. — Fragment uit de prent “Klacht over de rampspoed in de Republiek tussen 1672 en 1675” van Romeijn de Hooge (1675). Collectie Rijksmuseum

Rust in Amsterdam?

In meerdere steden heerst wanorde maar Margaretha schrijft ook dat het er in Amsterdam een stuk ordelijker aan toe gaat. De stad zit prop- en propvol met vluchtelingen maar door de voorzichtigheid van de regenten valt de onrust mee. Soldaten in dienst van de stad houden de orde. Margaretha is niet laaiend enthousiast over naar Amsterdam gaan — daar heersen immers dezelfde kwade geruchten als elders — maar het is een relatief veilige plek om heen te vluchten.

Eerste brieffragment situatie in Amsterdam

[broeder te sijn], want om dewaerheijt te segge tis
hier overal in sulcke oproer vande gemeentegemeenschap die
so vieleijn⁹ spreecke en te Amsterdam selfs dat me

Tweede brieffragment situatie in Amsterdam

niet weet waer te wende, doch daer is noch geen oproer
maer de gemeente stil alleen spreeckense op de vluchte-
-line dat sij nu als Elck sijn goet inde stat heeft ock
Eens rijck sulle worden dan dat sijn woorde, ock sijn
de heere van Amsterdam seer voorsichtich en stelle
van nu aen daer al ordere op neeme alledaech
volck aen om inde stat te blijfve en hoope noch
Eenige ruijterij in haer stat te krijgen, tis onge
looflijck dat volck en goet daer gevlucht in
komt men sou segge het onmoogelijck was de
stat het sou konne berge, [ick heb meest al ons]

De Dam in Amsterdam vanaf de Kalverstraat gezien, met het stadhuis, de Nieuwe Kerk, de Waag, de Papenbrug en de toren van de Oude Kerk. Op de Dam bevinden zich groepen mensen uit verschillende rangen en standen, gekleed volgens de mode van circa 1670. Onder de afbeelding in de marge de legenda. — Dam in Amsterdam, Johannes Kip, 1685 – 1690. Collectie Rijksmuseum.

1
het gewone volk
2
regenten: stadsbestuurders
3
Prins Willem III
4
militie
5
Nicolaas Hamel, burgemeester van Utrecht
6
een uur,
7
dorsten: durfen
8
affront: belediging, krenking van de eer
9
vilein: gemeen

De verrader Montbas

Door Max Trommelen

Op 17 juni 2022

In Oorlogsverhalen


	Door	Datum	Plaats
Geschreven	Margaretha Turnor	17 juni 1672	Den Haag
Ontvangen	Godard Adriaan van Reede	27 juni 1672
	Lees hier de originele brief

Jean Barton de Montbas is opgepakt nadat hij de vlucht nam voor de Franse troepen en zijn post, de Schenkenschans, onverdedigd achter liet. Montbas claimt dit op iemands orders gedaan te hebben. In een eerdere brief deed Margaretha zeer mysteries over de identiteit van deze persoon maar nu komt er opheldering: volgens Montbas handelde hij naar de orders die hij van Hiëronymus van Beverningh gekregen had. Volgens deze orders zou hij zijn post mogen verlaten als deze onhoudbaar werd.

De troepen van Lodewijk XIV voor Schenkenschans, 18 juni 1672. Vanaf de voorgrond dalen links en rechts ruiters een heuvel af op weg naar de vesting, gelegen in de vlakte bij de splitsing van Rijn en Waal. Op de voorgrond een groep officieren te paard, op de achtergrond een plattegrond van de streek in vogelvluchtperspectief met van alle kanten oprukkende legers. — Koning Lodewijk XIV bij het beleg van Schenkenschans, 1672, Lambert de Hondt (II), ca. 1675. Collectie Rijksmuseum.

Montbas en de Fransen?

Margaretha vraagt zich af of Montbas’ flinterdunne verdediging stand gaat houden. Met deze laffe actie heeft Montbas zichzelf namelijk in één klap tot een van de impopulairste personen in de Republiek gemaakt. De geruchten die op straat rond zwerven, zijn dus vol woede en gaan uit van het ergste.

Brieffragment over het verweer van Montbas

[van rhiene Een van is], men seijt dat ~~mout~~
momba sijn saeck wel deffendeere¹ met
Een brief die hij seijt vande heere bever
-lin² hebbe die hem soude geschreefve
hebbe als hij die post niet langer konde
houde se vrij te verlaete, of hem dat sal
ontschuldige sal te besien staen, ock
seijt men dat hij geduerich deesen oorlooch
met de vijant soude gekorespondeert³ hebe
en aengeweese waer wij opt swackste
waere en hem de wech aengeweesen was
hij sijn mers sou neemen, dit sijn de lie
diemen⁴ voorde ingeseetene⁵ vant lant most
preefereere⁶ nu dat is over ondertusche moet
onse soon den dienst waerneeme en geen weijnich
fatijgees⁷ wtstaen, [nu mijn hartge dees is]

Men zegt dat Montbas contact heeft gehad met de vijand om door te geven waar het Staatse leger op het zwakste is. Ook zouden de Fransen Montbas verteld hebben welke route hij zou moeten volgen bij het verlaten van de Schenkenschans. Ernstige beschuldigingen dus. Mocht dit waar zijn dan zou Montbas de doodstraf krijgen.

Gevolgen voor Godard van Ginkel

Zoals wel vaker volgt Margaretha het nieuws over Montbas op met een vergelijking met haar lieve zoon Godard van Ginkel. Het verschil mag er zijn: de Franse Montbas is een verraderlijke, onbetrouwbare lapzwans terwijl haar zoon het toonbeeld is van een dappere, plichtsgetrouwe Staatse officier. Margaretha is duidelijk zuur dat haar zoon gepasseerd is voor de promotie tot commissaris-generaal. Nu Montbas gearresteerd is moet Godard weer zijn dienst waarnemen terwijl hij al oververmoeid is door zijn harde werk. De oorlog vraagt echt het uiterste van Godard.

Een geharnaste man te paard, naar links rijdend, met een aanvoerdersstaf in de rechterhand (een ritmeester). — Aanvoerder van de cavalerie (ritmeester), Jacques de Gheyn (II) (atelier van), naar Jacques de Gheyn (II), 1640. Collectie Rijksmuseum.

1
defenderen: verdedigen
2
Hiëronymus van Beverningh, diplomaat en gedeputeerde te velde te
3
corresponderen: in contact zijn
4
lieden die men
5
ingezete: inwoner van een gebied
6
prefereren: voorkeur geven aan,
7
fatigue: vermoeidheid, uitputting

Paniek! Vluchten!!

Door Max Trommelen

Op 13 juni 2022

In Oorlogsverhalen


	Door	Datum	Plaats
Geschreven	Margaretha Turnor	13 juni 1672	Amsterdam
Ontvangen	Godard Adriaan van Reede	26 juni 1672
	Lees hier de originele brief

Het gevreesde moment is aangebroken: de Franse troepen zijn de Republiek binnengevallen! Er zit voor Margaretha niets anders op dan te vluchten.

Margaretha is nog op Amerongen wanneer ze om twee uur ’s nachts gewekt wordt door pleegzoon Godert Willem van Tuyll van Serooskerken, heer van Welland. De Franse legers zijn de Rijn overgestoken bij Tolhuis, vlakbij de Staatse verdedigingspositie aan de Schenkenschans. Haar zoon leeft gelukkig nog, weet Welland te melden, maar verder lijkt de situatie op een ramp van epische proporties uit te draaien voor de Republiek. Hoe heeft dit kunnen gebeuren?

Brieffragment over de Fransen die de Rijn oversteken.

Mijn heer en lieste hartge
gistere heb ick uhEd wt Ameronge geschreefve den droefvigen
staet daer ons liefve vaderlant in is en wij alte saeme, ick
meende noch Eenige dage aldaer gebleefve te hebbe, maer
te nacht ontrent twee Eure quam de heer van wellant¹
wt ons leeger die alsdoen den heer van ginckel de heere
sij gedanckt noch wel heeft gelaeten, maer de franse
voor schenckeschans² die door den rhijn met meenichte sijn
geswome geschampt³ ~~diet selfve~~ hebbe beleegert, ons volck hebbe
teegens haer dapper gevochten daer veel van gebleefve is

Op de voorgrond Lodewijk XIV op een witte schimmel. Op de achtergrond de Rijn die zwart ziet van de ruiters die de Rijn oversteken. Aan de overkant Tolhuis. Vanaf een toren komt nog een verdwaasd rookpluimpje van de verdediging. — Lodewijk XIV steekt bij Lobith de Rijn over Adam Frans van der Meulen, Collectie Rijksmuseum.

De schande van Montbas

Een Staats leger heeft bij de Schenkenschans dapper gevochten tegen de Franse troepen voordat ze moesten vluchten. Dit was echter een ander leger dan wat gestationeerd was bij de Schenkenschans. Commissaris-generaal Montbas, bevelhebber van de troepen bij de Schenkenschans, was al lang en breed weggevlucht! Een andere groep soldaten is in allerijl naar de Schenkenschans gestuurd maar kwam te laat om de Franse vloed te stelpen.

Al maanden roept Margaretha dat Montbas een onbetrouwbare lapzwans is en nu blijkt dat ze pijnlijk gelijk had. Montbas is gevangen genomen en men zegt dat hij claimt dat hij zijn post moest verlaten op orders van een zeker persoon. Wie deze persoon is, zegt Margaretha niet maar het bevel lijkt van hogerhand te komen. Als het waar is, zegt Margaretha, waarom geven we ons dan niet meteen over? Dat zou onschuldig bloed besparen.

momba diet komande overt volck inde beetuwe had heeft
sijn post schandelijck verlaeten willende dat den mancke
gent⁴ die daer bij hem was van gelijcke soude doen, die
hem het selfve weijgerde seggende dat hij wel onder sijn
komande stont maer dat sij dat noijt noch in haer ge
moet⁵ noch voor godt noch de werlt soude konne ver –
antwoorde, het most Evenwel so sijn, men seijt momba
in gehechtenis is en dat hij Een seecker persoon noemt
wt wiens last hijt sou gedaen hebbe, daer hEd noch ick
het noijt van soude vermoet hebbe, het soude die sijn
die plach te segge en secht het mijn oom niet, ick kant van
hem niet geloofve, als dat soude sijn wort al ons
volck wel op den vleijsbanck gebrocht, waer om geefven
se ons dan niet heel over, moetense so veel onoosel⁶
bloet vergieten, mijn lieste hartge ick niet segge
hoe bekomert ick met onse goeije en oprechte soon

Een wagen met drie paarden rijdt over een (donkere?) weg. De koetsier zwaait met zijn zweep. De wagen is gesloten, een gordijn wordt opzij geschoven door een vrouw. — De in Den Haag door Johan Diederik de Mortaigne geschaakte Catharina van Orliens wordt per rijtuig naar Kuilenburg (Culemborg) gebracht, 1664, Jan Luyken, 1698. Collectie: Rijksmuseum.

Hoe gaat het met de familie?

Margaretha is hals over kop weggevlucht naar Amsterdam, maar hoe zit het met haar lieve kleinkindjes en haar schoondochter? Philippota en haar kinderen zijn nog in Utrecht. Nogal een gevaarlijke plek om te zijn als edelvrouwe gezien de relletjes en volksopstanden die er gaande zijn. Margaretha gaat daarom morgen met haar koets haar familie ophalen.

Ze heeft Godard Adriaan ook goed nieuws te melden: bijna al hun goed is overgekomen naar Amsterdam. Enkel wat wijn en bier blijft achter in het kasteel. Het water in de Rijn stond te laag om dit te kunnen vervoeren. De rest van de goederen zijn al aangekomen in Amsterdam of worden per aak naar de stad vervoerd.

[ben,] dewijlle den vijant inde beetuwe is derfde ick
niet langer op Ameronge blijfve, ben so aenstonts
hier gekoome hebbende de koppe⁷ ent dander bij mij

Tweede brieffragment vlucht en de laatste goederen

hier gebrocht, de vrou van ginckel is met haer kindere noch
te wttrecht hoope se merge te gaen haelle en hier me
neer te sette, ick heb meest al ons goet hier behalfve
noch twee oxshoofde⁸ franse en Een stuck⁹ rinse¹⁰
en so Een schoone kelder met bier dat ick omt
laechge water op den rhijn niet hier heb konne
krijge, ick en noch Eenige kleijnicheede, heb noch
drie a vier wagens met goet overlant moete hier
brenge sout gistere aen wijburch¹¹ tot wijck¹² om Een
Aeck¹³ diedaer noch wel 6 a 7 lagen maer hij liet mij
segge omt gepeupelt het om geen goet te derfe [doen]

Een dijk met een weg erover richting een stadspoort, Links een molen, aan de rechter kant de Rijn. Er zijn geen hoge gebouwen, de muur loopt langs de rivier. Links naast de poort staat een molen. — Wijk bij Duurstede, Jan de Beijer, 1750. Collectie Rijksmuseum.

Algehele verslagenheid

Het lijkt alsof Margaretha alles vrij goed voor elkaar heeft: bijna al haar spullen zijn veilig, zij is veilig aangekomen in Amsterdam na een rit met haar nieuwe koets en spoedig geldt dat voor haar kinderen ook. Hetzelfde kan helaas niet gezegd worden over de Republiek. Mensen slaan overal op de vlucht en mannen en vrouwen staan langs de weg te krijsen als kinderen. Ellende heerst.

Margaretha doet iets om te helpen en laat een Amerongse dorpsgenoot met zijn kinderen het huis in Den Haag gebruiken maar zelfs deze kleine gebaartjes maken weinig verschil. Ze weet geen uitkomst meer. Alles is in de handen Gods.

[doen,] daer is sulcken verslagent heijt over al
dat met geen monde wtte spreecken is de mense vluchte
met sulcken gewelt van alle kante dat
niet te sien is de mans en vrouwe gaen bij de wech
en krijten¹⁴ als kindere ick kan de Elende met
geen mont wt spreecken diemen siet ent roept
al overt lan tardeere vande brandenburchse
volckeren och ick vrees die te laet sulle koome,
te Ameronge en daer ontrent was geen wage
om gelt te krijge, t was geluck dat ick te winter
Een nieuwe wage heb laeten macken die mij nu
heel wel te pas komt, ick gin te nacht te twee
Eeure op mijn koets sitte, de heer almachtich weet
hoet noch met ons sal vergaen ick sien nu geen wtkomst
meer beveelle mij en alt mijn in sijne hande hij doet
met ons naer sijn welbehaechge, nicht van rhiene¹⁵ wist

ock niet waer te blijfve hebse bij mijn en denijs geritse¹⁶
die quam klage en krijten als Een kint had geen gelt
en wist niet waer met sijn dochters te blijfve
hebse alle drij in den haech in ons huijs laete gaen
nu kan ick niet meer blijf

Mijn heer en lieste hartge
uhEd getrouwe wijff
M Turnor

Wel opvallend is de afsluitende groet van Margaretha: “nu kan ick niet meer blijf”. In alle eerdere brieven vinden we een versie van “hier meede blijfve”, een typische zeventiende-eeuwse groet. Met het verbasteren van die zinsnede maakt Margaretha een punt heel duidelijk: stabiliteit en veiligheid is niet meer te garanderen, ze is op de vlucht gegaan.

Tekening van de Amstel vanaf de kade. Rechts loopt de weg door over een brug. Voor de brug een boom, aan de overkant de voorpui van een grachtenpand. De Amstel maakt een kromming naar links en je ziet de panden op de rechterkade. Verderop in de Amstel een brede brug met in het midden een ophaalbrug. De kade aan de overkant heeft meer bomen, maar je ziet ook nog de grachtenpanden. In het water liggen een paar schepen. — Amstel gezien in noordelijke richting naar de Blauwbrug. Op de voorgrond rechts de Nieuwe Herengracht. Tekening door Jan Spaan (ca 1742-1828). Collectie Stadsarchief Amsterdam

Er volgen nog twee postscripta: Margaretha benadrukt nogmaals dat ze hoopt dat Godard Adriaan snel schrijft over wanneer de Brandenburgse troepen komen én schrijft hem dat de Spaanse troepen (die al wél aanwezig zijn) goed volk zijn. De tweede p.s. is het adres van Margaretha in Amsterdam:

ick ben hier aende oostsijde van de blaeuwe bruch op de nieuwe heere graft inde trufel

1
pleegzoon Goderd Willen van Tuyll van Serooskerken
2
de Schenkenschans was één van de voornaamste Staatse verdedigingsschansen en lag aan de splitsing van de Rijn in de Waal en de Nederrijn
3
schampen: de vlucht nemen, het veld ruimen
4
Otto van Gent, broer van Admiraal van Gent die gisteren omkwam bij de Slag bij Solebay
5
Gemoed: Het binnenste van den mensch in onstoffelijken zin, beschouwd als de zetel van zijn geestelijk gevoel
6
onnozel: onschuldig
7
Op 30 mei heeft Margaretha het over het zoeken van een verstopplek voor gouden koppen. Die heeft ze niet kunnen vinden en het lijkt dat ze er voor kiest om ze dan maar mee te nemen
8
okshoofd: een inhoudsmaat ter grote van een groot vat, ongeveer 231 liter
9
stuk: een inhoudsmaat ter grote van 96 sto~~op.~~ Een stoop is ongeveer 2,5 liter dus een stuk zou ongeveer 240 liter zijn
10
Rijnse of Rijnlandse wijn
11
Wijburch is een persoonsnaam maar wie het precies is, is een mysterie
12
Wijk bij Duurstede
13
Aak: een plat schip wat gebruikt wordt om goederen over de rivier te vervoeren
14
krijten: krijsen
15
Nicht van Rhenen is waarschijnlijk een kind uit een bastaardtak van Frederik van Reede, de grootvader van Godard Adriaan
16
Denijs Geritse is een dorpsbewoner van Amerongen

Aanval van twee kanten

Door Max Trommelen

Op 12 juni 2022

In Familieleven, Oorlogsverhalen, Politiek


	Door	Datum	Plaats
Geschreven	Margaretha Turnor	12 juni 1672	Amerongen
Ontvangen	Godard Adriaan van Reede	20 juni 1672
	Lees hier de originele brief

Kleef is gevallen. Met dat slechte nieuws begint Margaretha haar brief. Dat betekent dat de Franse legers zich nu kunnen richten op de laatste Staatse verdedigingslinies aan de IJssel of aan de Rijn. In de Republiek heerst chaos: mensen slaan op de vlucht en Margaretha heeft Philippota en de kleinkinderen al naar Utrecht gestuurd, een stukje verder weg van het front dan Amerongen. Verder dan dat wil Philippota niet gaan: ze wil niet te ver van haar man zijn.

Brieffragment Franse troepen en de vrouw van Ginkel

Mijn heer en lieste hartge
seedert mijne laeste sijn de vijande so seer genadert dat
mense alledaege verwacht aenden ijsel of rhijn, den
prinse van konde¹ is bine deutekom² den koninck
so men seijt binne kleef³ en op den Elteren berchde ⁴
met gars⁵ vant leeger
nu is den tijt van Elende voor ons en sitte wij inde
meeste benautheijt vande werlt, de mense vluchte
van allekante so dach en nacht dat deerlijck is
te sien, ick heb gistere de vrou van ginckel met
haer vier kinderen naer wttrecht voort Eerst
laeten brengen die als noch niet gaere naer
Amsterdam en wil om dat sij meent te veer
van haer man te sijn, [en waer is Een plaets]

Een woedende menigte met burgers en soldaten lyncht een oude man. Op de achtergrond spreekt een man mensen toe vanaf een trapje. — Gevangenneming van Paulus in Jeruzalem, Christoffel van Sichem (II), naar Philips Galle, naar Jan van der Straet, 1740. Collectie Rijksmuseum.

Volksoproeren

Of het een goed idee was om de rest van de familie naar Utrecht te sturen moet nog blijken. Overal in het land vinden volksoproeren plaats, ook in Utrecht. Het volk is ongerust over de aankomende invasie maar ook, zo schrijft Margaretha, over het wegblijven van de Brandenburgse troepen die Godard Adriaan zou regelen. Sterker nog, er gaan geruchten dat Godard Adriaan zijn land verraden zou hebben om er samen met de Keurvorst zo veel mogelijk geld uit los te krijgen. Godard Adriaan krijgt stank voor dank voor zijn harde werk.

Protesterende mensen komen dagelijks langs het huis van de familie in Den Haag en ook in de omgeving van Kasteel Amerongen doet deze praat de ronde. Margaretha is bang dat ook in Amsterdam deze complottheorie de ronde doet: haar familie is op geen plaats in de wereld nog veilig.

Eerste brieffragment over het oproerige volk dat moppert op Godard Adriaan

[van haer man te seijn ,] en waer is Een plaets
inde heelle werlt voor ons seecker daer de gemeente⁶
so oproerich van binne in verscheijde plaetse
is alste wttrecht te haerlem⁷ en meer andere
plaetse te meer dewijlle de gemeente so seer
op uhEd begine te morre overt lan achter –
blijfve vande brandenburchse troepees, inde haech
gaense savonts en smergens lans ons huijs⁸
seggende dat den keurvorst ons verraet en dat uhEd het
met hem hout daer so lange leggende omt lant
wt te suijpen⁹ daer doch niet van en komt, daer bij
voechgende dat me sijn huijs onder de voet

Tweede brieffragment over het oproerige volk dat moppert op Godard Adriaan

haelde¹⁰ wat duijvel waer daer aengeleechgen¹¹ ick
schrick daer aen te dencken dier gelijcke¹² tael
wort te rheene¹³ onder die kompangie burgers¹⁴
die wt wandere plaetse daer koome door trecke
ock gevoert, dit is den danck die uhEd voor den
dienst vant vaderlant sal hebbe het welcke hij met so veel
ijver doet, ock waer sal ick noch blijfve vrees
diergelijcke praetges te Amsterdam almee sulle
omgaen en komt het grau¹⁵ Eens op de been hoe

Op de grond zittende jammerende oude vrouw. — Klaag de tijd maar aan, Francisco de Goya, 1806 – 1812. Collectie Rijksmuseum.

Klaagzang

Margaretha gebruikt haar brief aan Godard Adriaan ook om haar hart te luchten. Ze is nogal ongelukkig door alles wat gaande is. Nu de beloofde Brandenburgse troepen niet of te laat komen neemt de hoop op zegevieren op de Fransen sterk af. Margaretha vreest dat het al te laat is voor de Republiek en haar familie. Als een stortvloed van droefheid komen al haar emoties er uit.

[hoe] sal ickt maecke wier sal ick mijn hooft op
steecken och ongeluckige vrou als ick ben, uhE
belieft het so te doen en salder toch Eer noch
danck van hebbe en laet ons hier so alleen
uhEd soon in Een leeger dat so prijckeleus¹⁶ is
mijn met vier sulcke liefve kinderkens als
alleen inde werlt indees wtneemende swaere tij
de, uhEd sout hem noch wel konne beklaechge
nu heer van Ameronge mijn sechge is noijt ge
acht, maer so die beloofde troepees niet in
korte en koome so weet ick mij nergens te
berge¹⁷ bewonen waer sal ick blijfve, en om de waer
heijt te segge se sulle koome vrees ick alst
te laet sal sijn, ick ben bedroeft tot int binenste
van mijn hart ija tot der doot, ick bid neemt
niet qualijck ick dit so schrijf ben als over
stort van droefheijt, [den heer van wellant]

De Engelsen vallen aan: Slag bij Solebay

Margaretha weet ook goed nieuws te melden aan Godard Adriaan: er is een zeeslag geweest en de Staatse Vloot heeft deze gewonnen! Helaas kwam de overwinning met een prijs. Admiraal Van Gent heeft de slag niet overleefd: kogels door de borst en een afgerukt been waren hem fataal. Hij zal dus helaas Godard Adriaan niet kunnen ophalen in Hamburg.

In het midden een Nederlands schip dat explodeert, Daarachter de spiegel van een Engels schip. Recht een Nederlands schip en ook op de achtergrond een twee Nederlandse schepen. Op de voorgrond een Nederlandse sloep. — Zeeslag bij Solebay, 7 juni 1672. Geschilderd door Willem van de Velde (II). Collectie Het Scheepvaartmuseum

De slag waar Margaretha aan refereert is de Slag bij Solebay op 7 juni 1672. Michiel de Ruyter stak met een vloot de Noordzee over en overviel de Engels-Franse vloot in de Solebay. In de daarop volgende zeeslag slaagt De Ruyter erin om flinke chaos aan te richten en maakt hij het onmogelijk voor Engeland om de Republiek op zee te blokkeren.

[al sijn bedencke,] wij hadde voorleedene
vrijdach wat verquickine¹⁸ door de vicktoorije
die sich te water voor ons liet sien nu heb
ick sints het vervolch daer van niet gehoort, de heer wil
geefve het mach weesen alst begin be –
halfve dat den Admirael van gent doot is
was het been afgeschoote en twee kogels
door de borst wiens doot mij seer jamert

Margaretha blijft in Amerongen

Tenzij ze slecht nieuws over het leger te horen krijgt blijft Margaretha nog een dag of twee in Amerongen. Ondanks de wanhoop die uit haar brief blijkt heeft ze toch wel vertrouwen in de landsverdediging. Nijmegen is goed voorzien van soldaten en ammunitie en er zijn nog veel troepen naar de IJssel gegaan de afgelopen week.

Het bedroeft haar echter wel dat het onmogelijk is iets te horen over de belegerde steden. Er heerst een volledig gebrek aan initiatief. Verkenners gaan enkel uit als zoon Godard van Ginkel ze er op uit stuurt. Typisch voor Margaretha drukt ze ook hier weer de hoop uit dat Van Ginkels harde werk onthouden wordt en vergoed wordt met een promotie in de toekomst.

Brieffragment waarin Margaretha aangeeft nog twee dagen in Amerongen te blijven.

ick meen noch Een dach of twee hier te blijfe
so lange ick geen Erger tijdine wt ons leeger
hoor daer is dees voorleedene weeck seer
veel volck noch naer toe gegaen hoope den

Brieffragment over het vertrouwen in de verdediging

den ijsel nu sal konne gedefendeert¹⁹worde nimweege²⁰ is ock nu
so van volck als van Amonijsi²¹ van oorlooch wel versien dat groote
moet en koraesge²² ondert volck geeft, de baterije²³ ent kanon
seijt men dat op den ijsel nu is gestelt, de heer almachtich wil
al donse bewaere, dat bedroeft is men kan niet seeckers hoore
hoet met de beleegerde steede is, daer gaet niemant op kons
schap²⁴ wt als die den heer van ginckel wt sent, of hem wel Eens
weer sal vergoet worde sal te besien staen, nu mijn lieste hartge
ick bidt godt uhEd wijsheijt en voorsichtichheijt te geefve en op alle
uhEd weege te bewaere, sal blijfve so lange ick leef

Mijn heer en lieste hartge
uhEd getrouwe wijff en
dieners M Turnor

Een vrouw zit rustig tegen een bergachtige achtergrond met donkere wolken. Ze kijkt rustig voor zich uit. In haar linker hand een hoorn des overvloeds en in haar rechterhand een scepter die ze naar beneden houdt. Aan haar voeten ligt een ongebruikte wapenuitrusting. — Veiligheid, Jacques-Antoine Friquet de Vauroze, naar Sébastien Bourdon, 1663 – 1716. Collectie Rijksmuseum.

1
Louis II van Bourbon, de Prins van Condé, is een van de belangrijkste generaals onder de Franse koning
2
Doetinchem
3
De stad Kleef
4
Eltenberg is een heuvel nabij het plaatjes Elten, in het Hertogdom Kleef
5
gros
6
het volk
7
Haarlem
8
Margaretha doelt hier op het huis aan de Kneuterdijk wat ze van haar oom erfde
9
uitzuipen: leegzuigen, geld aftroggelen
10
onder de voet halen: slopen
11
mogelijk een verbastering van “de duivel inhebben”: zeer boos zijn,
12
dergelijke
13
Rhenen
14
een groep burgers heeft zichzelf bewapend en heeft een militie gevormd
15
het grauw: de lagere standen van de bevolking
16
perikleus: in gevaar, in de perikelen
17
bergen: waarborgen, een veilige plek
18
verkwikking: verbetering van het humeur
19
defenderen:verdedigen
20
Nijmegen
21
ammunitie
22
courage: moed
23
batterij: een verdedigingswerk waarachter geschut is geplaatst
24
kondschap: op verkenning gaan, inlichtingen inwinnen

Een tijd van ellende

Door Max Trommelen

Op 9 juni 2022

In Familieleven, Huys en haard, Oorlogsverhalen


	Door	Datum	Plaats
Geschreven	Margaretha Turnor	9 juni 1672	Amerongen
Ontvangen	Godard Adriaan van Reede	17 juni 1672
	Lees hier de originele brief

Het is drie dagen sinds de laatste brief naar Godard Adriaan wanneer Margaretha hem weer schrijft. De gebeurtenissen in de Republiek zijn in een stroomversnelling beland en het tempo van Margaretha’s brieven laat dat goed merken. Zoals wel vaker begint Margaretha met familienieuws: ze is namelijk bij haar zoon in Arnhem op bezoek geweest. Met Godard Junior gaat het absoluut niet goed. Eeuwig plichtsgetrouw vraagt hij of Margaretha zijn excuses aan zijn vader kan aanbieden, hij heeft namelijk in geen 2 of 3 postrondes geschreven. Godard van Ginkel slaapt door alle drukte nog maar drie uur per nacht en zit vrijwel constant in het zadel. Margaretha is bezorgd: als haar zoon nu maar gezond blijft.

Mijn heer en lieste hartge
tis mij lief wt uhEd mesiefve¹ vande Eerste deeser²
sien deselfve weer tot berlijn wel is gearijveert, ick ben
gisteren op dien dach wech en weer tot Aernhem³ ge=
weest om den heer van ginckel noch Eens te sien die
daer bij ons quam, hij bidt uhEd hem belieft te Excku
seere⁴ dat hij in 2 a 3 poste niet heeft geschreefven
heeft het omoogelijcke niet konne bij brenge door sijn
meenichvuldige affaerees⁵ hij slaept geen drije
Euren op Een nacht en is meest gedurich te paert
als hij maer gesont blijft, [ist noch goet maer mijn]

De Frans opmars

Ondertussen verloopt de Franse opmars gestaag. In drie dagen tijd hebben Lodewijks troepen evenveel dorpen veroverd: het Rijnfort Wesel, een kernpunt van de verdediging van de Republiek is gevallen, net als Orsoy en Büderick. De Fransen trekken op langs de Rijn richting de stad Kleef en daarna Nijmegen. Margaretha vreest dat het op de IJssellinie aan gaat komen. Erg veel vertrouwen heeft ze niet daarin: haar zoons verwachte dood ziet ze als een nutteloos offer.

Kaart van een rivier die helemaal links splitst. Onder de rivier ligt het Land van Cleef met heuvel. Links boven ook een heuvelgebied met aan de rand sHeerenberch. Andere herkenbare plaatsnamen: Calkar, Santen, Cleve, Rees, Zevenaar, Emmerick — Fragment kaart “De Rijn van Nijmegen tot Rijnberch”, collectie Leiden University Libraries.

[maer] men gelooft, het almeede over is, en dat de
koninck⁶ daerReijnberck inpersoon voor is geweest, die men seijt
deese Middach van meeninge was binne kleefe⁷ te
Eeten, en so voort recht op Nimweechge⁸ aen te
Marscheere welcke stat so geseijt wort van alles
wel versien is, en hoopt men die haer sal konne def
– fendeere⁹ dan vreest ick het op den ijsel¹⁰ en de IJssellinie aldaar aensal koomen
mijn hart int lijf bloeijt als ick der aen denck och wat
droefheijt is mij aenstaende [ick derf niet al schrijfve]

Soldaten en generaals naar het front

Ook over het Staatse leger heeft Margaretha nog iets te melden. Eindelijk, na lang dralen, is commissaris-generaal Montbas aangekomen bij zijn positie in het leger! Hij heeft het commando gekregen over de troepen in de Betuwe en heeft als hoofdkwartier de Schenkenschans. Volgens de geruchten wordt Montbas te veel verantwoordelijkheid toevertrouwt. De toekomst zal het leren. Ook is luitenant-generaal Van Steenhuizen aangekomen bij zijn troepen alsof hij alle tijd van de wereld heeft. Duidelijk neemt Margaretha de beide generaals nog niet serieus, haar zoon moest immers steeds hun werk doen.

Kaart van Gelderland, omgeving van Nijmegen. 1664, Atlas van Loon. Collectie Scheepvaartmuseum

Er gaan dagelijks nog steeds nieuwe troepen naar het (verwachte) front. Zo kwam er afgelopen nacht een troep Spaanse soldaten langs Amerongen. Deze soldaten dwongen de boeren om hun eten en drinken te geven, nog een teken dat het leger slecht georganiseerd is. Margaretha heeft de brug van het kasteel maar omhoog laten halen om moeilijkheid te voorkomen. Een stuk minder onbehouwen was een Zeeuws regiment dat eerder langs kwam. Het is wel duidelijk welk land de beste soldaten levert. Over de voortgang van de oorlog op zee is Margaretha kort: het schijnt dat de Staatse vloot verwikkeld is geweest in een zeeslag maar meer weet ze zelf ook nog niet. Hopelijk is het een overwinning.

vreesende de poste aengehoude mochte worde, uhEd heeft sijn
soon tot dienst vant lant op geoffert maer ick vreese
hij wel Een rechte offerhande¹¹ sal sijn en vrees hem niet
weer te sulle sien, momba¹² is Entelijck int leeger ge
koome, die men het komanda overt alt volck dat inde
beetuwe¹³ leijt¹⁴ heeft gegeegve daer niet weijnich op
gesproocke wort dat men hem so veel toe vertrout
steenhuijse¹⁵ is op sijn muijltges int leeger gekoome¹⁶
ondertusche moet de heere van ginckel het werck
doen en wat noot waert dat het daer noch gin soot
hoorde maer de disordrees¹⁷ sulle ons ruwineere¹⁸
hoe roept men nu om de troepees vande keurvorst en
verlanck men daer naer die hier indeesen hoochgen
noot wel van doen sijn, deese nacht is hier int dorp
ontrent de 800 spaense voet knechte¹⁹ die naert leeger
gaen en Een reesgement²⁰ wt seelant geweest dewel
= cke saeme over de 1600 man maeckte de seuwe ginge
naer nimweege, die hebbe deminste insolensie²¹ niet
gedaen maer deerste hebbe vrij wat deesordere²² ge
maeckt de boere mostense Eeten en drincke geefve
of se dwongense, ick liet de bruchge vant huijs op treck
vreesde voor swaericheijt²³ vandaech krijch ick ock tijdine²⁴
dat onse scheeps vloote van Eergistere merge
aen Een sijn geweest sonde dat men weet hoet daermee
staet, als dat men seer fuijrijEus²⁵ heeft hooren schiete
ontrent doeversans²⁶ de heer almachtich wilse bij staen
ende vicktoorije²⁷ geefve, [gisteren isser te wttrecht]

Onrust in Utrecht

Ook binnen landsgrenzen begint het te rommelen. Waar Margaretha eerder nog in één enkel zinnetje schrijft over onrust in Utrecht wijdt ze nu flink uit. Daar ontstond een volksoproer toen een aantal regenten erop betrapt werden samen met hun bezittingen de stad te willen ontvluchten. De vrouwen van het houtsgilde, een onderdeel van het Utrechtse Zakkendragersgilde, vonden dat dit absoluut niet kon. “Zullen de heren die onze mannen hebben doen uitgaan om te vechten, vluchten en ons hier ten prooi achterlaten?” Zo luidde hun aanklacht. De vrouwen rukten koffers open en strooiden de bezittingen van de regenten uit op straat. Enkel met geweld werd de rust enigszins hersteld. Volgens Margaretha lijkt het er op dat nu iedereen die de stad Utrecht uit wil onderhevig is aan controle door de burgers.

Eerste brieffragment over de opstand in Utrecht

[ende vicktoorije geefve], gisteren isser te wttrecht
inde stat ock geen kleijne ontsteltenisse²⁸ geweest door
Eenich goet dat de luijtenant kolonel wee²⁹ en andere wt
de stat meende te vluchte, het welcke de vrouwe
vande hout schilde³⁰ niet wilde lijde roepen sullende
heere vluchte die onse mans hebbe doen wtgaen
om te vechte en ons hier ten proij³¹ geefve dat wille

Tweede brieffragment over de opstand in Utrecht

wij niet lijden, een rockte de koffers open dat het silver ent gout
dat daer in was door de weech verstroijde, de burgers moste inwa
– pene om de vrouwe te stille, nu maegcher³² so geseijt wort niet wt
of inde stat oft moet besichticht worde, [uhEd denckt Eens hoe men]

Fragment uit: Oproer te Lyon, 1621, Jan Luyken, 1696. Collectie Rijksmuseum.

Een tijt van elende

Overal om heer heen ziet Margaretha de klauwen van de angst om zich heen grijpen. Zelf begint ze nu opniew te twijfelen of Amsterdam wel veilig is. Koning Lodewijk XIV heeft immers beloofd deze stad te zullen belegeren en plunderen. In de steden en op het platteland heerst een verslagen gevoel. Mensen pakken hun spullen en vluchten weg. Margaretha wil dat ook doen maar ze weet niet waarheen. Ze is ten einde raad.

Brieffragment met algehele zorgen over de toekomst

[of inde stat oft moet besichticht worde,] uhEd denckt Eens hoe men
hier sit ock nu ist wel Een tijt van Elende , en derf ick met de
kindere en vrou van Ginckel niet langer hier te blijfve en weet noch
niet waer ons derf vertrouwe tot Amsterdam is meest al ons
goet, en seijt men nu dat de konin³³ het daer teenemael op heeft
aengesien, en dat hij die stat sal wille beleegeren, dat mij seer
bekomert³⁴ want met vier sulcke kleijne kinderen in Een beleeger
de stat te sijn sou wel benout³⁵ weesen, ock nu komt het de op
aen en is den tijt van onse Elende voor hande hoe sit ick nu
in Eensaemheijt en sonder raet en weet niet wat ick doen
sal, heb sulcke koste met wech doen van mijn goet gehadt
en weet nog niet oft verseeckert is, ick ben so bedroeft dat
ick mij niet weet te laeten, hier te platte lande en inde steeden
is sulcken verslagentheijt dats niet wt te spreecken alle mense
packen hier en vluchten haer goet, och wat tijt beleefve wij
de heer almachtich wil ons bijstaen en behoede dat wij in hande
van die tierane³⁶ niet en valle want sij leefve groulijck³⁷ met
de mense daer sij koome, hiermeede blijfve

Mijn heer en lieste hartge
uhEd getrouwe wijff
M Turnor

Titelpagina van het pamflet van Georgius Buchananus: T’samensprekinghe, Vant recht der Coninghen, ofte Overheyt over haere Onderdanen, ende der Onderdanen plicht teghens haer, deur onderlinghe verbindinghe, Amsterdam 1610, anoniem, 1610. Collectie Rijksmuseum. Spotprent op de Spaanse vredesvoorstellen van Albrecht aan de Staten-Generaal, augustus 1598. Titelprent van een pamflet getiteld: T’samensprekinghe, Vant recht der Coninghen, ofte Overheyt over haere Onderdanen, ende der Onderdanen plicht teghens haer, deur onderlinghe verbindinghe. De Batavier en de Arragonees worden benaderd door een tiran en een jezuïet met olijftakken en zwaarden. Onderschrift: Mistrouwen het sterckste Wapen is tegens den Tyran. Deur te licht vertrouwe, wert bedroge menich man.

1
missive: brief
2
eerste van deze maand
3
Arnhem
4
excuseren: vergeven
5
affaires: zaken,
6
koning Lodewijk XIV
7
de stad Kleef ligt in het gelijknamige hertogdom. Hoewel de stad in modern Duitsland ligt was Kleef in 1672 de facto deels onder controle van de Republiek
8
Nijmegen
9
defenderen: verdedigen,
10
rivier de IJssel
11
offrande: offer
12
Commissaris-generaal Jean Barton de Montbas
13
Betuwe
14
leijen: liggen
15
Luitenant-generaal Ludolf van Steenhuizen
16
op zijn muiltjes komen: op zijn gemak, erg kalm
17
disordre: wanorde
18
ruïneren: ten gronde richten
19
De Republiek heeft in 1672 een bondgenootschap gesloten met Spanje. Er is afgesproken dat Spanje troepen levert tegen de Franse invasie.
20
regiment
21
insolentie: onbeschaamdheid, onbetamelijkheid, lompheid
22
disordre: wanorde
23
zwarigheid: moeilijkheden, problemen,
24
tijdingen: nieuws
25
furieus: op zeer krachtige, heftige wijze
26
Doeverenschans, nabij Heusden
27
victorie: overwinning
28
ontsteltenis: oproer, opschudding
29
Georg Johann van Weede
30
de houtsgilde is onderdeel van het Utrechtse zakkendragersgilde. Leden van het houtsgilde mogen zakken dragen tot 3 el.
31
prooi
32
mag er
33
Koning Lodewijk XIV
34
bekommeren: zorgen maken
35
benauwd
36
tirannen
37
gruwelijk

Auteur: Max Trommelen Pagina 2 van 5

De ziekenboeg blijft

Nieuws uit Amerongen

Geheimschrift

Complimentjes van de Staten-Generaal

Oorlogsnieuws

Zegen van de Heer

Nieuws uit Polen

Staatsen en Orangisten

Staatsen aan de macht

De opmars van Willem III

Burgeropstanden in Dordrecht

Stadhouder Willem III

Onwelkom in Utrecht

Rust in Amsterdam?

Montbas en de Fransen?

Gevolgen voor Godard van Ginkel

De schande van Montbas

Hoe gaat het met de familie?

Algehele verslagenheid

Volksoproeren

Klaagzang

De Engelsen vallen aan: Slag bij Solebay

Margaretha blijft in Amerongen

De Frans opmars

Soldaten en generaals naar het front

Onrust in Utrecht

Een tijt van elende

Recente brieven

Recente berichten

Recente reacties

Categorieën