Margaretha begint haar brief vandaag met het danken van de heer voor de gezondheid van haar schoondochter en de kleinkinderen. Reiniera is nog geen maand oud en schoondochter Ursula Philippota is de kraamtijd alweer te boven.
Lente, Jean Couvay, naar Grégoire Huret, 1632 – 1657. Collectie Rijksmuseum. Een lente zoals Margaretha hem liever gezien had.
Daarna gaat ze in op het weer en de tuin: het is droog, het water in de gracht staat laag en alles is verdord. Ze noemt dat Engeland een paar dagen eerder, op 27 maart, Nederland de oorlog verklaard heeft, gaat in één moeite door naar de zware zomer die komt en dankt Godard Adriaan voor zijn brief van de 23ste.
[te stelle,] ick heb hier voort alles wel gevonde maert water so laech inde grafte dat het haest wonder is hoe de vis haer daer in kan houde, het Aertrijck is ock so drooch datter niet wt kan koome, de sneu die te winter gevalle is doen die aent smelte quam trock al de vochtichheijt in daerde, en sint heeft het niet gereegent, so dat alles ver= doret, het schijnt de hant des heere ons aen alle kante besoeckt, de quade tijdine die Wij wt Enlant hebbe sal uhEd hebbe ver= staen [volgens de opijnie van Een ijder]
Godard Adriaan van Reede en Margaretha Turnor. Samenvoeging van twee portretten van Jurgen Ovens. Collectie Kasteel Amerongen.
Dan, helemaal aan het eind, schrijft ze nog dit:
[uhEd al op zijn verdere reijs waert,] nu is deselfve merge weer ijaerich en vijftich ijaere out sal nu den berch die dus lang geklome heeft gaen daelle de heer alma =chtich wil geefve uhEd de overijge tijt sijns leefvens in gesontheijt en voors poet mach door brenge dat het selfve mach strecke tot sijns naems Eer en uhEd sielen salicheijt dit wenst van harten
Mijn heer en lieste hartge uhEd getrouwe wijff en dieners M Turnor
ick laete vast Elst en sperre boome lans de nieu gemaeckte wal poote en Eijcke heijsters weer in daerse doot gegaen sijn
Het leven van een diplomatenvrouw is niet altijd makkelijk. Margaretha heeft het er moeilijk mee dat haar man altijd weg is. Aan de andere kant lijkt ze ook wel te genieten van de ruimte die ze heeft om het landgoed te beheren en zich met de politiek te bemoeien. In de brief van vandaag is ze enigszins teleurgesteld dat haar man weer een andere missie aangenomen heeft.
tis mij seer lief wt uhEd schrijfvens vanden 13 deeser en wt de voorgaende te sien de kon =tiniwaesie1continuatie: voortduring (hardop uitspreken!) van uhEd gesontheijt, maer ben van harte bedroeft te sien uhEd de komissie weer naer saxse heeft aengenoome hoewel men seijt het maer voor Een korten tij sal sijn, daer kan ick mij niet meer mee laete abuseere2abuseren: misleiden want dat heeft men vant begin van deese komisie geduerich aengeseijt3aanzeggen: bekend maken, ent heeft nu overt ijaer geduert, wie weet waneer het noch Endicht se moogen uhEd vandaer voort naer weenen bij de keijser versoecke te gaen ick maeck nu geen staet uhEd van alde soomer weer thuijs te sien dat al vrij verdrietich sal vallen, [wt mijne laeste]
Ze gelooft de belofte dat hij snel thuis zal komen ook niet meer, dat hebben ze al zo vaak gezegd. Bovendien kan het maar zo zijn dat ze hem hierna naar Wenen sturen, naar de keizer. Ze gaat er maar vanuit dat hij met de zomer niet thuis zal zijn en dat “valt haar verdrietig”.
Twee koetsen met ieder zes paarden komen aan bij Huis ter Nieuwburg in Rijswijk. Fragment uit: Gezicht op de zijkant en de voorkant van Huis ter Nieuburch te Rijswijk vanuit het westen, Pieter Schenk (I), 1697. Collectie Rijksmuseum
Na de reguliere zakelijke mededelingen gaat het over een andere diplomaat, die zijn missies op een heel andere manier regelt dan Godard Adriaan. Daniël Oem van Wijngaarden, heer van Werkendam wordt naar Denemarken gestuurd. Ze heeft al een paar keer over hem geschreven, maar dan vooral over het feit dat hij als ambassadeur extraordinair naar Denemarken gaat. Die titel had Johan de Witt eigenlijk ook aan Godard Adriaan beloofd, maar hij is nog steeds ambassadeur ordinaris. In deze brief stookt ze het vuur verder op. Werkendam neemt niet alleen zijn vrouw mee, maar een complete hofhouding! Twee koetsen, elk met zes paarden! En dan ook nog pages en lakeien! Het is waarschijnlijk niet (alleen) jaloezie, maar ook haar calvinistische inborst die maakt dat ze moeite heeft met zo veel luxe.
[pareeren,] den heer van werckendam vertreckt deese weeck noch so men seijt met sijn vrou die hij meede neemt, met twee koetse ijder met ses paerde, drije paes – =ges en neegen lackeijen, dat is schoon voor madame, hij heeft tot sijn Equipaesge en verdere te doene koste bij provijsie 18000f vant lant ontfange, ick hoop uhEd deese noch te berlijn sal behan =dicht worde, ick weet niet of met de naeste post sal schrijfve wt vreese of uhEd voort aenkoome van die mocht vertrocken sijn, sal nu hiermeede blijfve Mijn heer en lieste hartge uhEd getrouwe wijff M Turnor
de vrou van ginckel en haer kindere sijn de heere sij gedanckt heel wel
Het is ook een nadeel als je man van post wisselt, dat je niet precies weet wanneer je man waar zal zijn. Een brief schrijven heeft dan dus niet veel zin. Gelukkig gaat het goed met haar vers bevallen schoondochter en de kinderen.
Pop, voorstellende de kraamvrouw, anoniem, ca. 1676, onderdeel van het poppenhuis van Petronella Dunois. Collectie Rijksmuseum.
Als ze in de koets wil stappen begint haar schoondochter te ‘kraken’: de bevalling begint! Omtrent half tien in de ochtend is het eindelijk zo ver: bijna 3 maanden nadat Philippota op Kasteel Amerongen aan kwam is ze bevallen van een dochtertje, gezond en wel geschapen. Een jonge Godard was natuurlijk zeer welkom geweest, maar Margaretha is dankbaar voor spoedige en makkelijke verlossing en het gezonde kind.
rec: 18 Martij
Ameronge den 10 maart 1672
Mijn heer en lieste hartge
voorleedene dijnsdach sijnde den 8 deeser so mijn koets gereet stont en ick daer meede naer wttrecht meende te gaen begost de vrou van ginckel te kraeckende 1voorteekenen van de naderende bevalling vertoonen, barensweeën hebben, en is door de hulpe des heere dien merge ontrent de klocke half tien seer genadelijck en spoedich van Een dochter verlost het welcke een gesont en wel geschaepe vrucht is, hadde wel gewenst het Een jonge godert hadde geweest, dan het sijn gaefve des al= der hoochste, die wij niet genoech konne dancke voor so Een spoedige en genadelijcke verlos= =sine en gesonde vrucht, de kraemvrou is on gemeen wel naer den tijt hoope godt den heere haer hEd voort sterckte en volkoome gesontheijt sal verleenen, de heer van ginckel is deesen Middach wt den haech hier gekoomen verwacht ten nu alle Eure de heere van wulfve en wel =lant die over het kint ten doop sulle staen en soude wij noch gaeren sijne kristelijcke doop alhier in onse kercke deesen avont laeten geefven om daer in niet te versuijmen, [beuseckom heeft te]
Twee dagen na de bevalling is de vader van het kind, Godard van Reede van Ginkel uit Den Haag aangekomen en nu wachten ze op de beide neven van de vader: de heer van Wulven en de heer van Welland. Zodra zij aankomen, kan het kind gedoopt worden.
Margaretha vervolgt haar brief nog met allerhande wederwaardigheden. Ze verzucht dat het haar niet lijkt te lukken om in Utrecht te geraken om haar zakelijke afspraken na te komen. Ze stopt met schrijven en gaat de volgende dag verder.
dus verde heb ick deese gistere geschreefve, ons kint heeft gistere avont sijn kristelijcken doop ontfange met de naem van reijniera, naer de vrou van ginckels vader, heb dit so goet ge docht om of ons de heer almacht noch Een soon gaf dat wij de naem van godert adrijaen mochte daer voor reeserveere, de heer van wulfve en wellant sijn deese merge weer vertrocken, mosten de vergaderin vande state bij woonen onse joncker van Ameronge sijn sijn acksie gereesen, de kraem vrou ent kint sijn noch heel wel naer de geleegentheijt pesenteert haeren dienst t en ick blijf Mijn heer en lieste hartge
uhEd getrouwe wijff M Turnor
Op 10 maart 1672 krijgt het kind zijn christelijke doop in de Andrieskerk in Amerongen. Dit is voor Margaretha een belangrijk moment. Haar schoondochter is katholiek en ze wil er alles aan doen om haar kleinkinderen goede protestanten te laten worden. De nieuwste telg uit het geslacht Van Reede wordt Reiniera genoemd, naar de vader van Philippota, Reinier van Raesfelt. Dit vindt Margaretha een goede keuze, want als er nog een zoon geboren wordt, dan is de naam Godard Adriaan in ieder geval nog vrij. In 1670 was de eerste zoon geboren die al Godard Adriaan heette, maar het jochie overleed al in 1671. Met de kennis van nu kunnen we zeggen dat die inderdaad nog komt: in 1674 wordt zoon Godard Adriaan geboren. In 1678 wordt nog een zoon geboren, dus ook Reinier wordt nog vernoemd: Reinhard.
Let op! Het toegevoegde deel dat bij de brief van 4 maart hoort, is hier tussendoor gescand.
Met het voorjaar op komst is Margaretha kennelijk het gevoel van oorlogsdreiging helemaal kwijt. Er wordt gewerkt in de hof! Daem Hendrixse uit het dorp heeft werk aangenomen en is hard bezig. Margaretha hoopt dat de dooi doorzet, zodat hij zijn werk af kan maken. Het staat immers zo slordig als alles er half af bij ligt. Daem is begonnen met reparatiewerk, maar zoon Godard heeft ook nog wel wat goede ideeën.
Perenbloesem met op de achtergrond het huidige kasteel Amerongen
Aan de muur bij de straat aan de noordkant van het terrein staan nog steeds leiperen.
Uitsnede uit de kaart van J. van den Berch (1597). Links het kasteel, het noorden is boven en daar ligt de boventuin
De huidige tuin van kasteel Amerongen heeft nog steeds hoogteverschillen. Door muren wordt het hoogteverschil opgelost.
met deesen doeij daer meede wij hoopen het ijs teenemael wt het water sal gaen, schiet ons nu alt werck teffens over de hant, dae daem is beesich met sijn aengenoome werck te voldoen en geloofve hij merge gedaen sal krijgen, als dat nu so ten halfve afgegraefe blijft legge salt seer slordich daer staen dat muertge daer de doorne hech lans den Booven hof ende wt geroijden boogaert1boomgaard op staet diende ock wel gereepareert en overal aen ge – stopt, de heer van ginckel meent dat Een groot sieraet aen beijde de hoofven sou geefven dat men Een gif glintintge2Latwerk dienende om vruchtboomen te ondersteunen of leiboomen te leiden op de selfde fatsoen en manier gelijck rontom den nieuwe hof is niet hoocher als nu de doorn die der op staet is is, en opdie hoochte, op dat voorseijde muer tge vande boven hof sette, en dat men dan fruijt boomges teegens dat muertge omlaech liet sette die soude dan hoochte genoech hebe om tegens die glintin op te wasse, en alst niet hoochger komt sout het gesicht vant Eene hof int ander gans niet beneeme maer Een reegeliere teijt geefven, uhEd
belieft eens te schrijfve oft deselfve gevalt so soude ickt laete maecke op dat wij die hoofve Eens in Esse mochte krijgen3In esse mogen krijgen: in goede staat mogen krijgen, hiermeede blijfe Mijn heer en lieste hartge
uhEd getrouwe wijff en dieners M Turnor
Een muur met leifruit
Het muurtje om de bovenhof moet gerepareerd worden. Kennelijk is daar net een boomgaard gerooid. De tuin van het kasteel heeft een hoogteverschil waardoor verschillende tuinen ontstaan en één daarvan is kennelijk de bovenhof (nu de boventuin). Het idee van haar zoon is om latwerk (glintinge) aan te brengen, waar fruitbomen tegenaan kunnen groeien. Margaretha is verguld met het idee, want zo kan je toch nog van de ene naar de andere hof kijken. Ze eindigt haar brief met de vraag of haar man ook maar eens zijn mening wil schrijven en als het hem bevalt, dan zal ze er werk van maken, zodat de hof eindelijk eens op orde is.
Op 3 maart heeft Margaretha haar brief af. Hij ligt klaar om mee te geven met de post en dat zal Philippota of een personeelslid de volgende dag doen doen. Zoals Margaretha op 3 maart al aangaf moet ze echt naar Utrecht om zaken te regelen. Als Margaretha met de koets onderweg is, wordt ze onverwacht door een ruiter ingehaald: ze moet terug naar huis. En het is niet het water van Philippota dat gebroken is, maar Spaen is er!
Een aangekondigde bezoeker
Margaretha noemt Spaen voor het eerst in haar brief van 26 februari. We hebben de brieven die Godard Adriaan haar schrijft niet, maar kennelijk heeft hij haar aangegeven dat zijn vriend Spaen op bezoek komt. Hij geeft haar daarbij enkele erg specifieke opdrachten. Margaretha schrijft terug:
den heere spaen sal ick verwachte en hem so wel trackteere als mij doenlijck sal sijn maer hanekame padde stoelle1hanekampaddestoelen: catharellen met Amergrijs2ambergrijs weet ick hier geen raet toe so sijn hEd niet anders mach vrees ick dat het tracktement dat ick hem doen sal vrij slecht sal afloopen, dan geloof sijn hEd de smaeck van Een goede schinck3ham noch niet heel sal vergeeten hebbe
Dus Margaretha schrijft haar man dat ze de heer Spaen zo goed als mogelijk zal ontvangen. Ze weet zich alleen geen raad met hanekampaddestoelen en ambergrijs. Als dat het enige is wat hij eet, vreest Margaretha voor de afloop van de ontvangst, maar ze heeft het volste vertrouwen in de smaak van haar ham.
Hanekampaddestoelen
Hanekampaddestoelen zijn cantharellen. Het is de vraag of Margaretha ze wel onder die naam kende. Ze komen voor op een arme grond, bij voorkeur onder dennen, eiken, berken en beuken. Hoewel een groot deel in het bos op de Utrechtse Heuvelrug in 17e eeuw gekapt was, blijkt uit oude kaarten dat er rond Amerongen zeker wel bos of anders bomenlanen en struwelen waren. Het is dus niet onmogelijk dat cantharellen in Margaretha’s directe omgeving te vinden waren, maar ze waren wel zeer zeldzaam. Cantharellen werden wel ingevoerd vanuit Bourgondië en Italië. De kans dat Godard Adriaan ze in het metropole Berlijn wel gegeten heeft, is groter dan dat ze in Amerongen gevonden werden. In de 17e eeuw komen cantharellen wel voor het eerst in een kookboek. In 2021 verscheen een masterscriptie over paddestoelen in 17e eeuwse recepten van Emma Sofie de Vries.
Bosstilleven met paddestoelen en slang, Otto Marseus Schriek, 1657. Privé collectie. Foto van Sotheby’s 2011. Rechts op de voorgrond een hanekampaddestoel (cantharel).
Ambergrijs
Ambergrijs is de basisgrondstof voor parfums (o.a. Chanel No. 5) en wierook. Het werd ook gebruikt in eten, maar er zijn niet veel voorbeelden bekend. Het Woordenboek Nederlandse Taal noemt bijvoorbeeld “Een met peper en amber toebereide nachtegaal”. Het werd ook wel gebruikt om wijn wat te verbeteren.
Ambergrijs is een vetachtige substanties die een potvis gebruikt om scherpe stukjes uit zijn voedsel in te kapselen. Je kunt het vinden op het strand als hij het uit gepoept of uitgekotst heeft, of het kan gewonnen worden uit de darmen van een gevangen of gestrande potvis. Ambergrijs is enorm duur en als je het per ongeluk op het strand kan je zomaar miljonair worden. De walviszaal van Ecomare is gefinancierd met de opbrengst van de 83 kg ambergrijs die gevonden werd in de darmen van een bij Texel gestrande potvis. Ook in de 17e eeuw strandden wel eens potvissen in Nederland, maar lang niet elke potvis maakt ambergrijs. Het werd wel gebruikt, maar de kans dat Margaretha er bekend mee was is klein.
Een aangespoelde potvis op het strand bij Noordwijk, 28 december 1614 toegeschreven aan Hans Savery I (1614 – 1626). Collectie Rijksmuseum
Alexander van Spaen (1619-1692) is een edelman uit Kleve, het Duits-Gelderse gebied. Hij begint zijn loopbaan bij de prins van Oranje en wordt daarna luitenant in het Staatse leger. Hierna komt hij in dienst van de Keurvorst van Brandenburg en hij bevindt zich daar regelmatig aan het hof. In 1661 koopt hij kasteel Biljoen bij Velp. Hij was een goede bekende van Godard Adriaan.
Wanneer komt Spaen?
Op 29 februari schrijft Margaretha in een bijzin: “ick verwachte hier den heere spaen noch”
Op 3 maart schrijft Margaretha: “den heere spaen verneeme wij noch niet geloofe sijn hEd vergeet mijn aentespreecken”.
Op 4 maart is hij er dan eindelijk. Margaretha voegt snel, voor het vertrek van de post, nog een velletje met een gespreksverslag bij haar brief van 3 maart. Ze beschrijft dat Philippota haar terug liet halen en dat ze Spaen verzocht heeft de nacht te blijven, maar hij moet noch naar Den Haag. Hij wil zelfs in de middag niet blijven eten: in de tijd dat Margaretha terug gehaald heeft, dat hij al bij Van Son gegeten. Maar hij is wel zo goed geweest om een glas wijn met Margaretha te drinken. Hij belooft om een keer weer te komen en dan een nacht of twee te zullen blijven. Dat zint Margaretha wel, maar er hangt nog iets als een zwaard van Damocles boven dat toekomstig bezoek…
Spaen klapt uit de school
[hier te sulle blijfve,] ick heb hem geseijt mij ondertusche van haenekame am bergrijs en paddestoelle te sulle ver sien, maer sijn hEd beklaecht hem dat uhE sich so slecht trackteert datse den buijck niet konne vulle, uhEd moet hem wt dien quaede reputasie helpe ent selfve verbeeteren, sijn hEd is noch al den ouden spaen hij weet mij van uhEd wel-
vaerentheijt niet genoech te segge daer de heere voor gedanckt moet sijn, ock dat uhEd de juffrouwe so kaesijoleert dat te verwondere is, ick seijde mij van harte lief te was te hoore uhEd noch so vol vier waert, hiermeede moet dees wech
den 4 maert 1672
Zodra Margaretha begint over de hanekampaddestoelen en het ambergrijs, vertelt Spaen dat hij door Godard Adriaan zo slecht ontvangen is, dat hij daar met lege buik vertrokken is. Margaretha speelt dit gelijk terug naar Godard Adriaan: hij moet het zelf maar recht zetten en zijn reputatie verbeteren. Spaen stelt Margaretha wel gerust: het gaat haar man goed.
Misschien is er meer dan één glas wijn gedronken of is er een soort directe vertrouwdheid tussen Margaretha en Spaen, want hij durft een stapje verder te gaan. Hij vertelt haar dat haar man in Berlijn de juffrouwen zo cajoleert4van het franse cajoler: vleien, flikflooien. Margaretha laat zich hierdoor niet in het minst uit het veld slaan: ze is blij dat haar man nog zo vol vuur is. En daarmee besluit ze het gespreksverslag, want de brief moet nu echt naar de post.
Philippota’s baby is nog steeds niet geboren en je ziet de irritatie bij Margaretha week na week groeien. Op 6 februari is er nog iets meer begrip dan irritatie. Ze wilde wel naar Den Haag, maar zoals Philippota zich voelde was dat onmogelijk. Nu voelt ze zich gelukkig beter, dus hoopt Margaretha dat de verlossing niet lang op zich laat wachten. Maar ze heeft er toch heel wat bekommering mee.
[verseeckert sulle weesen,] de vrou van ginckel1Philippota is getrouwd met de Heer van Ginkel, Margaretha’s zoon Godard die nu vijf weecken hier is geweest en vant begin aff van Eur tot Eur heeft gemeent te kraeme gaet noch al dat mij wel in geduerichge bekomerin hout, men seijt wel dat ick met haer naer den haech sou gegaen hebbe, dat is vant begin af dat se hier is geweest onmoogelijck ge- weest so heeft se haer van tijt tot tijt gevoelt, nu isse, beeter als oijt daerom ick hoope sij haest sal koome te kraeme het welcke ons den almachtigen godt wil geefve en dat se Een goede verlosi en gesonde vrucht en kraem mach hebbe, kan niet segge in wat bekomerin ick geduerich in deese bekomerlijcke tijde met haer ben [nu de heer almach]
Margartha aan haar man op 6 februari 1672
Anatomisch model van een zwangere vrouw gemaakt van ivoor. Toeschrijving: familie Zick / deels naar ontwerp van: Stephan Zick (1639 – 1715). Collectie Museum Rotterdam
Bepakt en bezakt
Een week later, op 11 februari, begint Margaretha een beetje te mopperen. Alle spullen staan nu al een maand ingepakt klaar zodat ze direct kunnen vertrekken, maar Philippota is nog steeds niet bevallen. En nu durft ze ook niet meer te reizen, want stel je voor dat ze onderweg bevalt! Margaretha hoopt maar dat het rustig blijft voorlopig.
te sende, ons silver koffer met noch twee met linne hebbe wel Een maent gepackt gestaen om ofter op Aen quam dat ment maer op de wagen heeft te setten, de vrou van ginckel kan so heel opt lest sijnde niet reesolveere besluiten haer op reijs naer den haech te begeefve vreest al of se onderweech mocht koome te kraemen hoope wij dien tijt hier noch in ruste sulle sijn, sij heeft haer veel te seer misreeckent, so haest dat over is sal mij met het onse naer den haech begeefve, [hier meede blijfve]
Margaretha aan haar man op 11 februari 1672
Wachten…
Op 15 februari heeft Margaretha besloten de kraam dan maar op Amerongen af te wachten en op 18 februari noemt ze haar schoondochter niet eens. Op 22 februari geeft ze aan dat ze zelfs een deel van de zaken niet heeft kunnen regelen, omdat ze Philippota niet alleen thuis durft te laten. Die denkt inmiddels al zeven weken dat ze elke dag kan bevallen. Op 26 februari verzucht ze dat het zo lang gaat duren als God het wil en de 29e rept ze met geen woord over haar schoondochter: zijn er belangrijker zaken te vertellen?
Een arts controleert de urine van een zwangere vrouw, 18e eeuws, Nederlands. Bron: Wellcome Collection.
Het uur van geboorte en sterven
Op 3 maart: nog steeds niets. De irritatie is nu zo groot dat Margaretha haar brief begint met de lang verwachte kraam. De misrekening van twee maanden komt haar wat qualijck, maar nu wordt Margaretha er filosofisch van. Dan moet men het maar met geduld afwachten, dat geldt zowel voor de uren van geboren te worden als de uren van te sterven. En uiteindelijk verlaat ze zich op de Heer Almachtig.
Mijn heer en lieste hartge
gisteren ontfange ick uhEd schrijfvens vande 24 febrijwa neffens die aende vrou van gincke die noch al gaet tot onse groote verwonder sij is, nu beeter alse over twee maende was en heel wel naer haer geleegentheijt, heeft haer veel te seer misreeckent, dat mij wat qualijck komt dan moet het met paesijensie geduld afwachte de Eure van gebooren te worden moeter so wel sijn als van te sterfven wil hoopen de heer almachtich ons Een gesonde en recht geschapen vrucht sal geefven, [het pree]
Elke brief begint Margaretha met het bedanken van Godard Adriaan voor de brieven die ze ontvangen heeft. Kennelijk doet Godard Adriaan dat ook in zijn brieven, want als één van haar brieven mist, schrijft ze dat ze echt met elke post geschreven heeft. Het verzenden van een brief had meer voeten in de aarde dan je verwacht.
Ameronge den 26 febrijwa 1672
Mijn heer en lieste hartge
ick ben verwondert wt uhEd aengenaeme vande 17 deeser te sien dat onse briefve niet sijn overge koome ick geduerende uhEd wt weese niet meer als Eene post overgeslaechge, dat int Eerst doen uhEd te berlijn quan is geweest, en sint noijt gemangueert ick heb beuseckhom gelast de briefve voort den strijcker over Amsterdam te sende het welcke geloofve hij nu doet, [ick]
De post was toen net zo commercieel als dat hij nu is en er waren verschillende manieren om brieven te versturen. Vanuit Nederland waren er een paar opties, maar binnen Europa kreeg je al vrij snel te maken met het postimperium van Thurn und Taxis. Margaretha probeert verschillende routes en bezorgers uit. Hier kiest ze voor Strijker in Amsterdam. Ze was niet de enige voor wie het verzenden en ontvangen van post een avontuur op zich was: ook Johan de Witt worstelde hiermee.
Verder gaat het in deze brief over het betaald krijgen van het geld voor Godard Adriaans werk. Maar dat inkijkje in de 17e eeuwse bureaucratie bewaren we voor later.
Speciaal in het fragment van vandaag ook de kop van de brief. Links boven “Rec. 4e Martij”, de aantekening wanneer Godard Adriaan de brief ontvangen heeft: op 4 maart. De brief heeft er 7 dagen over gedaan, Margaretha schreef hem op 26 februari en het was een schrikkeljaar. Let vooral ook op de briljante spelling van “februari”. En natuurlijk het begin van elke brief: Mijn heer en lieste hartge…
De adressering op een brief van Agnes aan groote papa Godard Adriaan in 1690. Normaal gesproken vouwde men een brief tot een soort envelop en stond de adressering dus op de brief zelf. Bij Margaretha’s brieven zie je dit nooit. Zij gebruikte dus kennelijk (een soort) enveloppen.
Als haar man van huis is, probeert Margaretha hem zo goed mogelijk op de hoogte te houden van alles wat er gebeurt en alles wat voor hem belangrijk kan zijn. Als heer van Amerongen heeft hij onder andere grote belangen bij de Utrechtse politiek.
Staten van Utrecht
Het belangrijkste bestuursorgaan van de provincie Utrecht zijn de Staten van Utrecht. De Staten van Utrecht bestaan sinds de middeleeuwen, toen bestonden de Staten uit:
Het eerste lid: de kerk, vertegenwoordigers van de vijf Kapittels
Het tweede lid: de edelen, vertegenwoordigers uit de Ridderschap
Het derde lid: de steden, vaak genoemd als “Utrecht en de vier andere steden”. De vier andere steden zijn Amersfoort, Rhenen, Wijk bij Duurstede en Montfoort.
Na de reformatie werden de kapittels geseculariseerd en werden vanuit de kapittels vijf leden voor de Staten van Utrecht gekozen: de geëligeerden. Dit konden zowel edelen zijn als burgers. Een geëligeerde hield zijn positie in principe voor het leven.
Fragment uit: Afbeelding van een wapenkaart met de wapens en namen van de geëligeerden, representanten van de Ridderschap en Steden, voor de Staten van Utrecht vanaf 1528 tot 1709, 1708, uitgegeven door Casper Specht. Collectie Het Utrechts Archief. Dit zijn de geëligeerden die in 1672 gekozen zijn.
De steun voor Gerard van der Nijpoort wordt Godard Adriaan niet iedereen in dank afgenomen. Margaretha wordt aangesproken door Diederik Borre van Amerongen, door Godard Adriaans steun zou zijn broer geen kans meer hebben. Margaretha weet niet hoe ze hier op moet reageren en vraagt om instructie.
[ock noch niet voort,] te wttrecht heeft ment ock noch met de kuijperij om rossom tot
de lexsi1Electie: verkiezing tot ambt te brenge, en dandere om hem te weere so veel te doen datse nergens anders om en dencke, ick heb uhEd voordees geschreefve hoe den heer van sandenburch2Diederik Borre van Amerongen seijt dat uhEd aen nieupoort Eenige toeseggine tot de Elexsie voort sijn vertreck van hier soude gedaen hebbe, het welcke so hij seijt oorsaeck is dat sijn broer3Frederik Borre van Amerongen de nomijnaesi niet heeft gekreechge want sonder dat seijt hij dat nieupoort hin niet had durfven hem sijn stem weijgere, ick had gehoopt hier Een letter antwoort op te bekoome, op dat als hij mij dit weer voor hout mocht weete wat van die saeck is, en hem te beeter bericht doen, [ick vreese sij uhE]
De belangrijkste kandidaat bij deze verkiezingen is voor Margaretha en Godard Adriaan hun pleegzoon: Godard Willem van Tuyll van Serooskerken.
Stemrecht
Margaretha vraagt zich af Godard Adriaan wel toestemming zal krijgen om per brief te stemmen. Ze maakt een inschatting wie daar tegen zullen zijn. Kennelijk staat Godard Adriaan lijnrecht tegenover Frederik van Nassau-Zuylestein, want als hij niet in Utrecht kan zijn bij de stemming, zal hij ook per brief willen stemmen. Dan kunnen ze Godard Adriaan natuurlijk niet weigeren dat hij per brief zijn stem uitbrengt. Of deze informatie haar man tot nut is, laat ze wijselijk aan zijn wijs oordeel over.
[hem te beeter bericht doen,] ick vreese sij uhE geen stem per mesiefve sulle toestaen ver= midts de drie gemiskontenteerde4Miscontenteren van het Franse mécontenter: ontstemmen, irriteren daer tege sijn, of verstaen dat de heer van suijlisteijn5Frederik van Nassau Zuylestein te breeda of Elders sijnde het van gelijcke behoort toegelaeten te worden, of dat al dienstich soude sijn laet ick aen uhEd wijs oordeel, [den heer van mijnde sal niet teeg]
Hij seijt, ik seijde
In de brieven doet Margaretha uitgebreid verslag van de Utrechtse politiek: de vroedschap, de burgemeesters, de ridderschap. Ze spreekt iedereen en probeert in de gaten te houden wie er op de hand van haar man is en wie niet. Veel brieven lezen dan ook als een “Hij zei… en toen zei ik…”.
Kennelijk wordt het Godard Adriaan zo nu en dan te gortig en fluit hij haar terug. Zijn brieven aan haar zijn niet bewaard gebleven, maar op 13 oktober 1671 liet ze hem weten dat als hij niet van haar verslagen gediend is, ze wel zal zwijgen. Uit haar brief van vandaag blijkt dat ze daar niet zo goed in slaagt…
[vindt,] ick heb voor deese6voor deze brief: in vorige brieven van mijn schuldichheijt7Waarschijnlijk gebruikt Margaretha hier het woord schuld vanuit het hebben van een verplichting. Dus met haar schuldigheid bedoelt ze dat zij zelf vindt dat ze haar man verplicht is te informeren. ge acht uhEd te waerschouwe en bekent te maecke het geene te wttrech onderde heere en vriende pas =seerde het welcke volgens mijn opijnie is wtgevalle doch dewijlle het uhEd niet aengenaem is sal ick daer voortaen van swijge, en volgens deselfs be= geerte mij niet meer met het Een oft ander be= moeije, ock niet schrijfve [weegens het bekrame vande]
1
Electie: verkiezing tot ambt
2
Diederik Borre van Amerongen
3
Frederik Borre van Amerongen
4
Miscontenteren van het Franse mécontenter: ontstemmen, irriteren
5
Frederik van Nassau Zuylestein
6
voor deze brief: in vorige brieven
7
Waarschijnlijk gebruikt Margaretha hier het woord schuld vanuit het hebben van een verplichting. Dus met haar schuldigheid bedoelt ze dat zij zelf vindt dat ze haar man verplicht is te informeren.
Godard Adriaan is na zijn bezoek aan de Staten Generaal weer vertrokken en Margaretha is blij dat hij veilig in Keulen is aangekomen, aan het eind van de brief wenst ze hem een goede reis, want hij moet nog door naar Berlijn. Zijn nieuwe missie is aan het hof van de keurvorst van Brandenburg. Reizen in de winter over bevroren zandwegen (waarschijnlijk meer modderwegen) is geen pretje.
Oorlogsdreiging
De heer van Ginkel (Margaretha’s zoon Godard) wordt opgeroepen om naar Wezel te vertrekken. Volgens Margaretha is hij al onder weg, maar het is raar, de compagnie heeft nog geen andere order dan gereed te staan. Volgens Willem III is het een foutje van de Raad van State geweest: het regiment moet wel gaan, maar Godard moest eigenlijk thuis blijven.
[wil ons behoede,] de heer van ginckel heeft neffe1naast andere kolonels aenschrijfvens om hem aenstont naer weesel2Wesel een plaats in het hertogdom Kleef (hedendaags Duitsland)nabij de grens van de Republiek. De Republiek onderhoudt hier een fort aan de Rijn om het land te verdedigen te begeefve geloofve hij al op wech is, geen kompangie hebbe alsnoch patente3Lastbrief die worden uitgegeven ten behoeve van het verplaatsen en inkwartieren van troepen niet anders als last om haer gereet te houde om op deerste patent binne ses Eure te mars scheere4marcheren op peene5straffe van kassasie6Cassatie: ontslag van een officier, de heer van lan geraeck7Frederik Hendrik van den Boetzelaar, heer van Langerak had ock ordere vande raet van staten8Raad van State, een bestuursorgaan in de Republiek om naer weesel te gaen, dach heeft sijn hoocheijt hem door ouwerkercke9Hendrik van Nassau-Ouwerkerk doen schrijfve dat het Een Abuijs10vergissing bij den raet is geweest, en dat sijn reesge ment11regiment wel sal gaen maer hij voor sijn persoon thuijs sal maete blijfve, [op merge is den dach]
Hij is helaas al op weg en daardoor is zijn vrouw Ursula Philippota alleen thuis. Margaretha heeft haar geschreven om naar Amerongen te komen, voor het reizen over het platteland te gevaarlijk wordt door de aanhoudende vorst.
Ook Prins Willem III is actief, hij logeert weer bij Zuylestein en gaat met een aantal officieren de grens aan de rijnoevers controleren.
[wil hoope het dan beeteren sal,] sijn hooch =heijt12zijne hoogheid: prins Willem III is vandaech met Eenige offisiers hier door gepasseert om te nacht op suijlisteijn13Kasteel Zuylestein, nabij Leersum en dus ook vlakbij Kasteel Amerongen te slaepen en voort op de rhijn14rivier de Rijn kant de frontiere15grenzen te be gaen besichtige, [mij sal]
1
naast
2
Wesel een plaats in het hertogdom Kleef (hedendaags Duitsland)nabij de grens van de Republiek. De Republiek onderhoudt hier een fort aan de Rijn om het land te verdedigen
3
Lastbrief die worden uitgegeven ten behoeve van het verplaatsen en inkwartieren van troepen
4
marcheren
5
straffe
6
Cassatie: ontslag van een officier
7
Frederik Hendrik van den Boetzelaar
8
Raad van State, een bestuursorgaan in de Republiek
9
Hendrik van Nassau-Ouwerkerk
10
vergissing
11
regiment
12
zijne hoogheid: prins Willem III
13
Kasteel Zuylestein, nabij Leersum en dus ook vlakbij Kasteel Amerongen
In Margaretha’s brieven komen een aantal elementen regelmatig terug. Ze begint vaak met een reactie op de brief van haar man en goedkeuring over zijn werk of medeleven met dingen die niet goed gaan. Dan is er alle ruimte voor de actualiteit. Soms is dat de politiek, maar in het rampjaar ook vaak de toestand op de plek waar zij is, of wat ze gehoord heeft van anderen.
Iets wat ook in heel veel brieven terug keert, is het verkrijgen van geld. Wie denkt dat we nu in een bureaucratie leven: dat is zo omdat we al héél lang ervaring hebben. Margaretha’s man, Godard Adriaan, wordt betaald door de Republiek ofwel de Staten-Generaal, maar soms ook de Staten van Holland of de Staten van Utrecht. Als Margaretha ergens aanklopt voor geld, doet men haar meestal eerst allerlei beloftes en wijst men anderen aan die eigenlijk over de betaling gaan. Dan schrijft iemand een assignatie (aanwijzing tot betaling), waarmee ze dan naar iemand anders moet die vervolgens vaak weer iets moet regelen. Doordat er zo veel schakels in de betaling zitten, lopen de bedragen nogal op. Soms gaat het maanden achter elkaar door voor ze een betaling daadwerkelijk binnen heeft.
Familie
Een belangrijke opdracht voor Margaretha is het bij elkaar houden van de familie. Dus lees je in haar brieven regelmatig over de kleinkinderen, maar ook over “De vrouw van Middachten”: haar schoondochter. In deze brief vermoedt Margaretha dat haar schoondochter in februari of maart moet gaan bevallen. Ze moppert erover: waarom in de winter en wat dan als het de komende winter ook nog oorlog wordt?
Sijn hoocheijt
Het meest bijzondere in deze brief is het bezoek van “sijn hoocheijt”, zoals ze stadhouder Willem III noemt. Hij is op dit moment nog geen stadhouder “slechts” prins van Oranje: de functies van zijn voorvaders, kapitein-generaal van het Staatse leger en stadhouder, zijn door Johan de Witt zorgvuldig geblokkeerd. In deze brief is wat ze over de prins schrijft eigenlijk maar een voetnoot.
…, sijn hoocheijt vertreckt van= daech van suijlisteijn1Zuylestein naerden haech, was voorleeden sondach wen Een Eur2uur bij mij versocht sijn dienst aen uhEdu te preesen= =teere, hier meede blijfve
Mijn heer en lieste hartge uhEd3uw getrouwe wijff en dieners M Turnor
De prins logeerde op Zuylestein. Frederik van Nassau-Zuylestein, buurman van Margaretha en Kasteel Amerongen, was zijn voogd geweest en Willem was zeer op zijn oude leermeester gesteld. Tijdens het bezoek is de prins kennelijk bij Margaretha op bezoek geweest. Waarover zou ze gesproken hebben met de prins? En waar denkt de prins Godard Adriaan mee te kunnen helpen? Margaretha schrijft wijselijk niets op. Ze weet dat de kans groot is dat de post door anderen gelezen wordt. Bovendien, als Keulen niet geblokkeerd wordt, komt haar man snel thuis.
