Brand, daar konden ze in Amerongen over meepraten, gezien de ellende van 1673. In de zeventiende eeuw was dat een nog groter drama dan nu. Toch bracht diezelfde zeventiende eeuw ook een grote verbetering op dit gebied: een nieuw type brandspuit.

Gravure van een huis waar allemaal ladders tegenaan staan, de rechterkant is ingestort en slaan de vlammen uit. Op de voorgrond zijn allemaal mensen met emmers in de weer, emmers liggen ook overal op straat. Met de ladders worden mensen uit het huis gered.
Burgers met ladders en brandemmers in de weer bij een brand in Amsterdam in 1652. Fragment uit: De brand in het Oude Stadhuis van Amsterdam, Jan de Baen, 1652. Collectie Rijksmuseum.

Brandemmers en een houten pijp

Foto van een bruine leren emmer met daaraan een touw als handvat.
Leren brandemmer. Foto: Nettie Stoppelenburg.

Ieder brandgevaarlijk bedrijf was verplicht om één of meerdere leren brandemmers te hebben. De brandblussers vormden een rij vanaf het water en gaven de volle emmers door tot ze bij de brand op het vuur werden geleegd. Dan werd zo’n lege emmer teruggegooid en weer opnieuw gevuld en doorgegeven. Vanwege dat teruggooien was de emmer van leer.

In de eerste helft van de zeventiende eeuw maakte hoepelsmid Hans Hautsch een brandspuit met twee cilinders om het water op te pompen naar een reservoir en dan het water omhoog te spuiten. Die brandspuit had een houten pijp om de waterstraal te richten. De waterstraal kwam zo’n twintig meter ver.

In het midden van de tekening de doorsnede van een brandend huis. Links staat een man te spuiten vanaf een platform en van daar kan hij alle plekken in het huis bereiken. Rechts hebben de mannen lieren slangen en die brengen ze in het huis, met een ladder naar het raam en op het dak.
Dwarsdoorsnede van een brandend huis met spuitgasten, Jan van der Heyden, ca. 1690. Collectie Stadsarchief Amsterdam. Links de oude manier van spuiten, rechts met de leren brandslangen die Jan van der Heyden uitgevonden had.

Jan van der Heyden

Jan van der Heyden kwam als jongen naar Amsterdam en maakte daar carrière als schilder van stadsgezichten. Maar naast zijn werk als schilder was hij ook op technisch gebied actief. Hij ontwierp in 1669 straatverlichting voor Amsterdam en dat had navolging tot in Berlijn. In 1672 maakte hij een nieuw ontwerp voor een brandspuit. Hij publiceerde daarover in 1677 met het boek ‘Bericht wegens de nieuw geïnventeerde en geoctroyeerde slangbrandspuiten uitgevonden door Jan en Nicolaes van der Heyden’.

Op de kade van de gracht staat een vierkant apparaat met aan twee kanten een handvat. Een slang loopt naar de gracht en een slang loopt naar een vergelijkbaar apparaat erachter. Rechts staat op een hoger deel van de kaden een stellage op vier poten met een zuiger. Ook hiervandaan loopt een slang de gracht in en een slang naar een pomp op de hoger gelegen straat.
Waterpompen op de kade van een gracht. Jan van der Heyden, ca. 1690. Collectie Stadsarchief Amsterdam.

Uit de titel van het boek blijkt al wat de grote vernieuwing is: leren brandslangen. Het water werd direct opgepompt vanuit de gracht en met een tweede pomp ging het water dan in de richting van de brand. De leren slang gaf de blussers meer flexibiliteit en ze konden ook op veilige afstand van het vuur blijven.

Links staan drie mannen bij een pomp, één staat te pompen. Een lange slang loopt over een plein en op het dak aan de andere kant staan twee mannen te blussen.
Spuitgasten met een brandspuit blussen een brand op een plein, Jan van der Heyden, ca. 1690. Collectie: Stadsarchief Amsterdam.

Big business

Groen apparaat op wielen waar een zwarte slang op ligt. Aan deze kan zit een handvat en aan de andere kant. Aan het apparaat hangt een linnen emmertje.
Brandspuit naar het ontwerp van Jan van der Heyden. Foto: Nettie Stoppelenburg.

Jan van der Heyden deed al snel goede zaken. In 1682 kwam er een compleet nieuwe brandweerorganisatie in Amsterdam. Alle zestig wijken kregen een eigen brandspuit en de mannen die aangewezen waren om de spuiten te bedienen, moesten minstens één keer per jaar oefenen. Zo’n brandspuit koste een paar honderd gulden per stuk.

Tsaar Peter de Grote wilde Jan van der Heyden overhalen om mee te gaan naar Rusland, maar de uitvinder weigerde. Hij verkocht hem wel een aantal brandspuiten. Voor schoenmakers was de brandspuit ook een interessante bron van inkomsten: zij repareerden indien nodig de leren brandslangen. Pas in 1780 kwam iemand op het idee om de leren slangen te vervangen door geweven hennepslangen.

Een opgerolde leren brandslang rond een blauwe paal. De stukken leer zitten met grote metalen popnagels aan elkaar. Aan het eind van de slang een koperen stuk om de slang aan te sluiten op een andere brandslang.
Leren brandslang, foto: Nettie Stoppelenburg.

Eeuwige roem

Niet elke stad en elk dorp kocht direct zo’n dure brandspuit. Maar uiteindelijk ging iedereen toch overstag. Er zijn zoveel Jan van der Heyden-brandspuiten gebouwd, dat er ook nog veel van bewaard zijn. De naam van Jan van der Heyden leeft ook voort in diverse straatnamen, van Amsterdam tot Tilburg. In 2012 is er zelfs een speciaal ‘Jan van der Heyden-jaar’ gevierd vanwege zijn driehonderdste sterfdag.

In theorie zou je zeggen dat de brandspuit voor Godard Adriaan en Margaretha net te laat kwam. Maar al was hij er geweest, de Fransen hadden waarschijnlijk voorkomen dat hij gebruikt kon worden.

Een portret van een man met een grote zwarte hoed en een witte kraag in een rond cartouche. Onder het cartouche een verwijzing naar zijn werk als uitvinder van de slangbrandspuit en opzichter over brandblusmiddelen, schutsluizen en stadswateren.
Jan van der Heyden (1637-1712), Marcus. Collectie Stadsarchief Amsterdam.