Kasteel Amerongen
silhouette van het kasteel

Een huis vol verhalen

Europees

Koninklijke portretten

Author

De Romeinse keizers wisten het al: met je hoofd op een munt kon je je macht in het gigantische rijk aan iedereen bekend maken. Portretten en machthebbers gaan sindsdien hand in hand. Als vorst was het belangrijk dat iedereen wist dat jij de rechtmatige heerser was en het portret was daar in allerlei uitingsvormen een goed middel voor. Het staatsieportret bestaat nog steeds, ook al leven we in de tijd van films en reels (korte filmpjes op social media). Elke gemeente in Nederland heeft een portret van koning Willem Alexander in huis. Ook ons Huys heeft veel koninklijke portretten, dus het is de moeite waard om daar eens nader naar te kijken.

Een jonge man met een kapsel met gestileerde krullen bij zijn oren kijkt ons aan. Hij draagt een uniform van een okergeel pak met een donkerblauwe jas met rode kraag, manchetten en voering en gouden stiksels en knopen. Om zijn middel draagt hij een oranje sjerp en een blauwe sjerp over zijn linker schouder. Hij heeft zijn linkerhand in zijn zij en in zijn rechterhand een hoed en een stok.
Portret van Stadhouder Willem V (1748-1806), Johann Georg Ziesenis, 1668-1669. Collectie Mauritshuis. Dit is het origineel van het portret dat in het Kasteel in de eetkamer hangt.

Er zijn vier soorten koninklijke portretten: staatsieportretten, formele portretten, populaire portretten en privé portretten.

Staatsieportretten

Het staatsieportret is de manier waarop een vorst, of in het geval van de Republiek, de stadhouder zich presenteert aan het volk. Van staatsieportretten werden en worden vaak veel kopieën gemaakt. De essentie van het staatsieportret is dat het macht uitstraalt en het is ook een legitimatie van die macht. Titiaan maakte een soort blauwdruk voor het staatsieportret toen hij Karel V en zijn nazaten schilderde. Vanaf dat moment werd het staatsieportret gemaakt als een portret van voren of schuin opzij en als machtssymbool werd een wapenuitrusting of een bontmantel afgebeeld.

We hebben op het kasteel meerdere voorbeelden van kopieën van staatsieportretten. In de Republiek waren de afgebeelde machtssymbolen beperkt, want onze stadhouders hadden bijvoorbeeld geen koningsmantel.

Op een vooruit springend lichtbruin paard met zwarte manen en zwarte staart zit een man in harnas. Hij kijkt ons strak aan en heeft in zijn linkerhand de teugels en in zijn rechterhand een maarschalkstaf. Op de achtergrond vindt een veldslag plaats. Links boven twee engeltjes die een wapen met een staf en een kroon erboven en een (zijn?) helm vasthouden.
Frederik Willem I van Brandenburg, toegeschreven aan R. van Langenfeld. Collectie Kasteel Amerongen

Formele portretten

Een formeel portret wordt wel in opdracht gemaakt van de vorst, maar bij dit portret gaat het veel meer om de manier waarop de monarch zichzelf ziet (of hoe de kunstenaar hem ziet). De nadruk kan dus liggen op zijn (of haar) carrière, op uiterlijke kenmerken of op kwaliteiten die de geportretteerde zichzelf toedicht. Een mooi voorbeeld hiervan zijn de portretten van de keurvorst en zijn vrouw boven de schouwen van de grote zaal. Frederik Willem laat zich hier als militair en ruiter afbeelden. Ook de portretten van James II en Charles II in de grote zaal kan je zo zien. Zij zijn daarop afgebeeld als lid van de Orde van de Kouseband, niet primair als koning of staatshoofd.

Een oudere man met een grijze snor en baard en een hoed op loopt met een stok. Zijn linker hand zit in de zak van zijn jas.
Ex-keizer Wilhelm II met nieuwe baard, Ruben Velleman, 1919. Fotocollectie Het Leven (1906-1941), bron: Het Geheugen (Delpher)

Populaire portretten

Niet alle portretten van een koninklijk hoofd worden in opdracht van het koningshuis gemaakt. Eigenlijk kan iedereen die dat wil een portret van een staatshoofd maken. Het woord populair staat dan niet voor de hoeveelheid likes, die bijvoorbeeld een selfie met Maxima op social media krijgt, maar op het feit dat het om meer algemene, wijd verbreide afbeeldingen gaat. Dus de selfie met Maxima kan wel een populaire foto zijn, ook zonder likes. Een andere belangrijke categorie populaire portretten zijn natuurlijk de spotprenten. Het belangrijkste populaire portret waarbij Kasteel Amerongen een rol speelt is misschien wel de foto die door de journalist van Het Leven in oktober 1919 vanaf een hooiwagen over de muur van keizer Wilhelm II gemaakt werd.

Privé portretten

Tot slot is er een categorie portretten waarvan het nooit de bedoeling was dat het publiek die portretten zou zien: de privé portretten. Vroeger werd er veel getekend en geschilderd. Zowel onder de koninklijke familie zelf als onder het personeel waren waarschijnlijk goede tekenaars aanwezig. Met de opkomst van de fotografie kwamen daar ook de privé kiekjes bij. Er zijn ook voorbeelden bekend van privé bedoelde portretten die gemaakt zijn door hofschilders. Zo lieten zowel Keizerin Sisi als Koningin Victoria zich voor hun man portretteren met hun haren los in plaats van keurig in de plooi.

In de tijd dat de keizer op Amerongen woonde zijn er ook foto’s binnen de muren van het kasteel gemaakt waar hij op staat, maar die geen publiek doel hadden. De foto’s van het houtzagen in de tuin door de keizer en zijn aanwezigheid op de bordesfoto bij het huwelijk van Elisabeth zijn als privé portretten te beschouwen.

ObjectMakerDateringMateriaalVaste plek (Atlantis)
Portret van Stadhouder Frederik HendrikIn de stijl van Van MiereveltOlieverf op doekGrote zaal 23 (0896)
Portret van Prins MauritsIn de stijl van Van MiereveltOlieverf op doek Grote zaal 2 (0895)
Portret van Willem van OranjeIn de stijl van Van MiereveltOlieverf op doekGrote zaal 8 (0892)
Portret van koning-stadhouder Willem IIIJ.H. BrandonOlieverf op doek Grote zaal 12 (0897)
Portret van koning-stadhouder Willem IIIKopie naar G. Kneller20e eeuwOlieverf op doekGalerij 20 (0900)
Portret van Stadhouder Willem VNaar Ziesenis
Olieverf op doek		Eetkamer 2 (0911)
Portret van Frederik Willem, keurvorst van BrandenburgToegeschreven aan R. LangenfeldOlieverf op doekGrote zaal 24 (0904)
Portret van keizer Wilhelm IIR. HahnOlieverf op doekKoningskamer 19 (0950)
Portret van keizerin Auguste VictoriaA. Kalbach naar P.A. de Lázsló20e eeuwOlieverf op doekKoningskamer 4 (0951)
Portret van Jacobus II StuartNaar G. KnellerOlieverf op doekGrote zaal 3 (0916)
Portret van Charles II Stuart Naar P. LelyOlieverf op doek Grote zaal 16 (0913)

Gerelateerde berichten

Lees verder: Koninklijke portretten
In de verte de zee en de stad Stralsund. Op de voorgrond een leger

Het geheime verdrag van Zweden en Frankrijk

Author

Na een onafhankelijkheidsoorlog tegen Denemarken die twee jaar duurde, werd Zweden een onafhankelijk koninkrijk. Kort daarna ging het land mee in de reformatie. De positie van het land is niet vanzelfsprekend en de politiek is expansief: Zweden groeit uit tot een grootmacht, maar komt daardoor wel in oorlog met veel van zijn buren.

Kaart van het Oostzee gebied waarin Zweedse veroveringen staan in het huidige Noorwegen, Finland, Rusland, Baltische staten en Noord-Duitsland.
De ontwikkeling van het Zweeds Koninkrijk in Vroegmodern Europa (1560-1815), Memnon335bc (vertaling: Nederlandse Leeuw). Bron: Wikimedia Commons

Bondgenoten

In de ons welbekende Noordse Oorlog (1655-1660) is de Republiek bondgenoot van Denemarken en halverwege wisselt Brandenburg van de kant van de Zweden naar de Denen. In 1661 steunt Zweden (voor geld) een Franse kandidaat voor de Poolse troon. Zweden werd ten tijde van de Vrede van Breda dan ook verscheurd tussen het Frankrijk van Lodewijk XIV (katholiek) en zijn tegenstanders (protestant maar daaronder de Republiek, bondgenoot van aartsvijand Denemarken). Aangezien de anti-Franse factie de overhand had trad in april 1668 Zweden toe tot de Triple Alliantie.

Ommezwaai

Vier jaar bleef Zweden trouw aan dit verdrag. Maar dan slaagt in 1672 Lodewijk XIV erin de Nederlandse Republiek te isoleren. Bij het Verdrag van Stockholm op 14 april 1672 sloot Zweden een overeenkomst met de Fransen om de Fransen te steunen tegen de Duitsers, in ruil voor 400.000 Riksdaler per jaar in vredestijd en 600.000 Riksdaler in oorlogstijd. Zweden belooft een actief leger van minimaal 16.000 soldaten in stand te houden in Duitsland. Als Frankrijk in oorlog raakt met een Duitse prins, dan steunt Zweden Frankrijk.

Een belangrijke reden om voor dit verdrag te kiezen was dat Zweden ernstig verzwakt was in die tijd. De koning, Karel XI, was zwak en het bestuur corrupt. Zweden zat economisch en militair zwaar in de problemen en had het geld van Lodewijk daarom hard nodig om het leger überhaupt in stand te houden

In de verte ligt een stad. Op de voorgrond een leger: cavalerie, infanterie en een colonne met koetsen.
Zicht op Stralsund, Abraham Jansz. Begeyn, 1697. Collectie: Kupferstichkabinett, Berlijn. Stralsund ligt in Voor-Pommeren aan de zuidkust van de Oostzee. Nu is het gebied Duits, van 1648-1815 was het Zweeds.

Tegen Duitsland

Daarnaast stond in een geheime clausule dat de Zweden alle Duitsers die de Republiek te hulp zouden schieten, inclusief de keizer, zouden aanvallen. Dit lijkt nu vreemd, maar de noordkust van Duitsland, was in de zeventiende eeuw vaak (voor een deel) in Zweedse handen. Brandenburg, Denemarken, Zweden en Polen streden om die gebieden. De Zweden konden dus heel mooi de Keurvorst van Brandenburg afleiden van wat er in de Republiek gebeurde.

BronnenFeiten
Wikipedia (2022). Swedish Empire (Danish Defeat). De verdragen van Zweden
Lesaffer, Sander. The Wars of Louis XIV in Treaties Part III: The Secret Alliance of Dover. Op: Oxford Public International Law.Geheime clausule
Wikipedia (2020). Zweeds-Pommeren.Zweden in het noorden van Duitsland
Troost, Wouter. Stadhouder-koning Willem III: een politieke biografie. Hilversum: Uitgeverij Verloren p. 82: De situatie in Zweden

Gerelateerde berichten

Lees verder: Het geheime verdrag van Zweden en Frankrijk
Portret van jonge man met lange kin en kromme neus

Een verdrag met Spanje

Author

Toen het aan het eind van 1671 in de Republiek duidelijk werd dat er oorlog met Frankrijk dreigde, zocht Johan de Witt onder meer steun bij koning Carlos II van Spanje. In december 1671 sloten de Republiek en Spanje een beperkt defensief verdrag.

Portret van een jonge man, torso naar links, kijkend naar rechts. Hij heeft lang donkerblond haar, een lange kin, volle lippen en een grote neus. Hij draagt een harns met een sjaaltje
Carlos II, Luca Giordano, 1694. Collectie Museo del Prado.

Wederzijdse hulp

Spanje beloofde in geval van een Franse inval 3000 soldaten te sturen. De Republiek beloofde van haar kant militaire hulp aan Spanje, want men was er van overtuigd dat bij een aanval het Franse leger door de Spaanse Nederlanden zouden trekken. Met het oog op deze dreiging versterkte Spanje zijn forten in de Spaanse Nederlanden die grensden aan Frankrijk. 

Gevolg van het verdrag

Mede als gevolg van deze maatregel zou Lodewijk XIV in 1672 om de Spaanse Nederlander heen marcheren om zo een conflict met Carlos II te vermijden. Een andere reden voor deze omweg was dat het ook een eis was van de Keizer van het Heilige Roomse Rijk. Lodewijk en Keizer Leopold (als Habsburger ook erfgenaam van Carlos II) hadden de Spaanse gebieden al verdeeld en Lodewijk zou de Spaanse Nederlanden sowieso wel krijgen.

Gerelateerde berichten

Lees verder: Een verdrag met Spanje
Een dansende Charles II

De Republiek en het Verdrag van Dover

Author

In de Republiek heeft men geen idee van de inhoud van het Verdrag van Dover (1670). Sterke nog: men heeft überhaupt geen idee van het bestaan. Voor de regenten in de Republiek is het ondenkbaar dat de Engelsen en de Fransen een verbond sluiten. Zij denken dat het niet in het belang van Engeland is om Lodewijk op het vaste land zijn gang te laten gaan. Bovendien is in Engeland de stemming bij de bevolking en het parlement sterk anti-Frans.

Donker portret van een forse man met een flinke bos donkere krullen. Hij draagt een wit-kanten cravatte, een flinke sjerp en heeft pofmouwen.
Waarschijnlijk Sir George Downing, Thomas Smith, 1675-1690. Collectie Harvard Art Museums.

Confrontatie

Wel was het de mensen in de Republiek opgevallen dat de houding van de Engelse koning ten opzichte van de Republiek veranderd was. Karel II beklaagde zich over allerlei onbelangrijke zaken via George Downing, zijn diplomaat in de Republiek. Het leek wel alsof de Engelse koning een confrontatie met de Staten Generaal van de Republiek zocht. In de woorden van Johan De Witt: het leek wel alsof de Staten bezig werden gehouden met onbelangrijke zaken.

Vlucht

Downing maakt zichzelf bijzonder onpopulair in de Republiek. Na drie maanden vlucht hij, omdat hij bang is voor een uitzinnige menigte. Dit betekent dat hij zijn post ongeautoriseerd verlaten heeft

Portret van een man met lange donkere krullen en een dun snorretje. De tijger steekt zijn tong uit en heeft aan weerszijden twee maskers.
Portret van Karel II, Romeyn de Hooghe, 1672. Collectie Rijksmuseum. Bij omkering toont de prent de kop van een tijger. Derde prent in een reeks van zes portretten van Willem III en zijn opponenten in het jaar 1672. Tekst rondom het portret: ‘Net als een Karel valt hij de keerels op de huijt / Maer als een Tijger wie verbonden breeckt om buyt.’

Triple Alliantie

Het werd langzaam aan duidelijk dat de afspraken van de Triple Alliantie door de Engelse koning niet nagekomen zouden worden. Het bange vermoeden van de regenten in de Republiek was dat ze niet zouden kunnen rekenen op Engelse steun als dat nodig mocht zijn. Niemand had dan ook voorzien dat Karel II actief zou deelnemen in een oorlog tégen de Republiek. Maar hij was hier al lange tijd mee bezig en in maart 1672 worden zijn bedoelingen duidelijk.

Verraad

Als men in de Republiek achter de inhoud van het Verdrag van Dover komt, is de ontsteltenis over dit verraad groot. In pamfletten wordt Karel II dan afgeschilderd als een op macht en vrouwen beluste wolf, die voor geld alles doet.

Een volle ruimte voor met gemeen uitziende mannen en vrouwen met diepe decolletés. Op de achtergrond staat een violist te spelen. In het midden 'danst' Karel II met zijn linkerhand in zijn zak en zijn rechter voet omhoog. Op de voorgrond een hond (King Charles Spaniel) die slaapt op een kussentje. Rechts een kaartend stel.
Spotprent over Karel II op een dansfeest tijdens de Restoration, naar John Leech.

Gerelateerde berichten

Lees verder: De Republiek en het Verdrag van Dover

Karel II zint op wraak

Author

De grote economische bloei van de Republiek was de Engelsen al lange tijd een doorn in het oog. Het was een van de oorzaken geweest dat er vanaf 1652 al tweemaal een zeeoorlog tussen beide landen had plaatsgevonden. In 1667 kwam daar door de Vrede van Breda een einde aan. Voor Karel II van Engeland was het echter meer een wapenstilstand dan een vredesverdrag, want de Engelse koning was uit op wraak.

Die vermaledijde Republiek

Het beleid van Johan de Witt zinde hem totaal niet. Als voogd van zijn neef Willem III beijverde Karel II zich voor de benoeming van Willem als kapitein-generaal en als stadhouder. Tot woede van de Engelse koning dwarsboomde de Hollandse raadpensionaris deze pogingen zoveel mogelijk. Uiteindelijk werd hem zelfs het voogdijschap ontnomen. Ook de voor de Engelsen zo vernederende tocht naar Chatham deed de verhoudingen bepaald geen goed.

Karel II zit op zijn troon met een grote kroon, een hermelijngevoerde cape en mantel, witte kousen met een kousenband, de orde van de kousenband om zijn nek. In zijn rechterhand een staf, in de linkerhand de staatsappel. Hij draagt beige schoenen met edelstenen, zijn voeten staan op een kussen.
Karel II van Engeland. John Michael Wright (ca. 1671-1676), Collectie: Royal Collection Trust.

Bondgenoot?

Hoewel Karel II in 1668 met de Republiek en Zweden een defensief verbond tegen Frankrijk sloot (de Triple Alliantie), liet hij zich al snel in het geheim omkopen door Lodewijk XIV. De Franse koning bood onder meer een grote som geld, waardoor Karel onafhankelijk van zijn parlement kon handelen. Dat was belangrijk voor hem, want in Engeland gold de regel dat de koning weliswaar bepaalde, maar het parlement betaalde. In dit geheime Verdrag van Dover werd in 1670 overeengekomen dat Frankrijk en Engeland gelijktijdig de Republiek zouden aanvallen. De schande van Chatham zou gewroken worden!

BronnenFeiten
Paginanummers: inhoud
Panhuysen, Luc (2009). Rampjaar 1672, Hoe de Republiek aan de ondergang ontsnapte. Amsterdam: Atlas Contact.		pag. 29: Karel II en de Republiek
Dreiskämper, Petra (1998). Redeloos, radeloos, reddeloos, De geschiedenis van het Rampjaar 1672. Hilversum: Verloren.pag. 34-36: Karel II en de Republiek

Gerelateerde berichten

Lees verder: Karel II zint op wraak
Paleis de Couwenbergh in Brussel

De Spaanse Nederlanden en Spanje

Author

Als in 1581 de Noordelijke Nederlanden de Acte van Verlatinghe wordt ondertekend, worden het noorden en het zuiden van de Nederlanden feitelijk gescheiden. Zowel Willem van Oranje als de Spanjaarden gingen nog steeds van macht in alle zeventien provincieën uit, dus de strijd duurde voort. Pas in 1648 wordt de Vrede van Münster ondertekend en de definitieve grens vastgesteld. De Spaanse Nederlanden staan nog de hele 17de eeuw onder Spaans bestuur en vormen zo een buffer tussen de Noordelijke Nederlanden en Frankrijk.

Kaart van de Nederlanden met een rode grens die onder Zeeuws-Vlaanderen, dwars door Brabant (ongeveer de huidige grens met België) en net ten noorden van Venlo loopt.
Kaart van de Zeventien Provinciën met in rood de lijn van de scheiding tussen de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden in 1648, Alexis-Marie Gochet, ca. 1878. Uit: Atlas de géographie physique, politique et historique à l’usage de l’enseignement primaire et de l’enseignement moyen. Bron: Wikimedia Commons.

Spaanse oorlogen

Sinds 1654 waren Spanje en Engeland in een oorlog verwikkeld. Deze oorlog werd vooral uitgevochten in het Caribisch gebied. Om die reden lag de focus van de Spaanse vloot niet in de Spaanse Nederlanden. Het gevolg hiervan was dat er in 1658 nog nauwelijks een schip van de eens zo machtige Spaanse vloot in de regio te vinden was. De Spaanse Nederlanden werden al langer verwaarloosd. Spanjes belangrijkste prioriteit was het heroveren van Portugal om er een Spaanse provincie van te maken. Helaas voor Spanje werd Portugal steeds zelfstandiger.

De verdediging van de Spaanse Nederlanden

Eigenlijk werden de Spaanse Nederlanden aan haar lot werden over gelaten. Dit had grote consequenties voor Spanje en de Spaanse Nederlanden. Zeker toen Spanje ook nog besloot om de beste landvoogden in het eigen leger in te zetten, met als gevolg dat de zwakste landvoogden in de Zuidelijke Nederlanden terecht kwamen. Het waren de meest ongeïnteresseerde en onkundige Spaanse landvoogden die er de leiding kregen.

Het Spaans- Nederlandse leger bestond voor een groot deel uit Duitse, Italiaanse en Waalse huurlingen. De Spanjaarden zelf waren in de minderheid. Het grote aandeel aan huurlingen, maakte dat het leger ongemotiveerd was. Hierdoor, samen met het feit dat veel legerstellingen sterk verwaarloosd waren, bleken de Spaanse Nederlanden zeer slecht te verdedigen.

Filips IV op een naar rechts galopperend bruin paard met zwarte manen en staart. Hij draagt een zwart met goud harnas, lichtbruine laarzen en een zwarte hoed met veren. In zijn rechterhand heeft hij een maarschalksstaf.
Fillips IV te paard, Diego Rodríguez de Silva y Velázquez, rond 1635. Collectie: Museo del Prado.

Portugal

Portugal had een bondgenootschap met Charles II (Karel II) van Engeland gesloten. Charles II was met een Portugese prinses gehuwd en de koning van Spanje, Filips IV, wist dat wanneer hij Portugal zou aanvallen, zij geholpen zouden worden door Engeland. Het was Spanje een doorn in het oog dat Charles II plaatsen als Tanger (Noord-Afrika) en Bombay (West-Indië) als bruidsgeschenk van Portugal ontving. Engeland verkreeg hiermee nieuwe handelsgebieden en werd daarmee een geduchte concurrent. Toen Filips IV uiteindelijk Portugal aanviel, bleek Engelands hulp in de vorm van huurlingen zeer doelmatig en bleef Portugal onafhankelijk.

Zwakke zoon

Een ander groot probleem bij de Spaanse hoge adel was dat de huwelijksmarkt krap was. Er is een sterk vermoeden dat er als gevolg daarvan sprake was van inteelt. Als Filips IV overlijdt in 1665 volgt zijn vierjarige zoontje Carlos II hem op. Het jongetje had serieuze fysieke en mentale beperkingen. Al met al zou Spanje de Franse Lodewijk XIV niet tegen kunnen houden als hij de Spaanse Nederlanden aan zou vallen.

Op een heuvel ligt een gigantisch grijs complex met gebouwen van allerlei formaten en tijdsperioden. Op de voorgrond chique geklede mensen met honden.
Het koninklijk paleis van Coudenberg in Brussel, Pieter Brueghel de jongere, 1627. Collectie: Museo del Prado.
Lees verder: De Spaanse Nederlanden en Spanje
Handtekening van Lodewijk XIV

Het Verdelingsplan uit 1663

Author

De strijd die Willem III zijn leven lang had met Lodewijk XIV, had een diepe wortel. De strijd begon uiteindelijk in het Rampjaar, maar het plan van Lodewijk om de Republiek aan te vallen, kwam niet uit de lucht vallen. Al in 1663 maakte hij het ‘Verdelingsplan’. Om het plan te begrijpen moet je weten dat de Zuidelijke Nederlanden belaagd werden door Frankrijk vanuit het verlangen naar natuurlijke grenzen. In het Zuiden wordt die natuurlijke grens gevormd door de Pyreneeën, in het Oosten door de Alpen en daarna de Rijn en de (Neder-)Rijn is dan ook de natuurlijke grens in het Noorden. Dat is wat de Rijn-Alpen-Pyreneeëndoctrine wordt genoemd.

Kaart van Frankrijk zonder duidelijke grenzen die doorloopt tot Bergen op Zoom, Zwitserland en Italië.
La Carte Generale de France et de ses nouvelles Acquisitions / Par P. Du Val. Dédiée à Messire Hieroams Bignon Coner du Roy en ses Conseils, Advocat general en sa Cour de Parlement de Paris et Maistre de sa Biblioteque ; Par son tres humble et tres obeissant serviteur H. Iallot, 1661. Collectie Bibliothèque Nationale de France, Gallica.

Verdeling van de Zuidelijke Nederlanden

We weten dat na de dood van de Franse regeringsleider Mazarin in maart 1661 de toen drieëntwintigjarige Lodewijk XIV popelde om zelf te regeren. Hij zou Frankrijk groot maken! Hij gaat voortvarend aan de slag en bedenkt het Verdelingsplan en gaat in gesprek met Johan de Witt. In dit plan stelt Lodewijk XIV aan de raadspensionaris voor om een nieuwe verdeling van de Zuidelijke Nederlanden te maken. Het idee is een nieuwe ‘natuurlijke’ grens te trekken langs de lijn Oostende-Maastricht, ten noorden van de taalgrens. Wat ten noorden van deze lijn ligt zou aan de Republiek toevallen en wat ten zuiden ligt zou voor Frankrijk zijn. Lodewijk noemde dit zelf ironisch genoeg het ‘plan De Witt’.

Hoewel het plan voor De Witt waarschijnlijk niet als grote verrassing kwam, denkt hij toch na over de mogelijke gevolgen van dit plan. “Oeps, dat gaan we niet doen!”, denkt Johan, en hij zegt ‘nee’ tegen het plan en indirect dus tegen Lodewijk de XIV. Hij had daar verschillende redenen voor.

Jonge blozende man met lange donkerbruine krullen. Hij draagt een harnas met een kanten kraag. Op de achtergrond een berglandschap.
Lodewijk XIV, 1663, Joseph Werner de Jonge. Collectie: Versailles.

Frankrijk als vriend maar niet als buur

Er was natuurlijk de bedreiging van de Zuidelijke Nederlanden vanuit de Rijn-Alpen-Pyreneeëndoctrine. Die zou Frankrijk er vroeg of laat toe kunnen brengen om ook Zeeland, Noord-Brabant en Maastricht van de Republiek af te snoepen om zo de Neder-Rijn te bereiken. De Witt achtte het dus gevaarlijk dat de Republiek zou grenzen aan Frankrijk. Je moest Frankrijk wel een beetje op afstand houden! Hij wilde de Zuidelijke Nederlanden als buffergebied behouden. Dit beleid werd samengevat met de slagzin ‘Gallia amica, sed non vicina’ oftewel ‘Frankrijk als vriend, maar niet als buur’. Spanje kon de verdediging van de Spaanse Zuidelijke Nederlanden tegen Frankrijk echter maar met moeite aan en De Witt wilde daar zelfs wel bij helpen.

Belangrijke argumenten

De Witt vond vooral dat Frankrijk in bovenstaand verdelingsplan te veel gebied (land) wilde. Verder wilde Johan de Witt de overwegend protestante Republiek ook niet verenigen met de katholieke Zuidelijke Nederlanden. De Dietse herenigingsgedachte was in de Republiek dood en begraven. Tenslotte, niet onbelangrijk, wilde hij de haven van Antwerpen en daarmee de Schelde niet heropenen. Dat zou voor de hand liggen als dat gebied onder de Republiek zou vallen. In dit stadhouderloze tijdvak waren de regenten de baas en bij hen overheersten de maritieme en commerciële belangen van Amsterdam. Zij wilden Antwerpen niet als mededinger.

Gekrenkte trots

Het ‘nee’ zeggen van de Witt valt zwaar voor Lodewijk XIV, hij had het allemaal zo goed bedacht. Maar Lodewijk laat het er niet bij zitten!

In een sierlijk handschrift staat er Vre bon ami et confedezé. Louis.
De handtekening onder een brief van Lodewijk XIV aan Johan de Witt. Collectie: Nationaal Archief.

Gerelateerde berichten

Lees verder: Het Verdelingsplan uit 1663
Twee ruiterportretten: links Willem III en rechts Lodewijk XIV

Willem III tegen Lodewijk

Author

In het Huys is de hoeveelheid portretten van Stadhouder Willem III opvallend. In de Grote Zaal hangt hij niet voor niets naast Godard van Ginkel. De carrière van Van Ginkel is nauw verbonden met het levensdoel van Willem III. Ook in het archief zijn brieven van en aan Stadhouder Willem III aanwezig.

Willem III en Lodewijk XIV waren elkaars tegenpolen, maar ze waren ook aan elkaar overgeleverd en groeiden naar elkaar toe. Of zoals Luc Panhuysen het in zijn boek ‘Oranje tegen de Zonnekoning’ zo mooi omschrijft: ‘Lodewijk werd de muur waartegen Willem als een klimop uit de schaduw zijn weg omhoog vond’ (p. 14).

Jeugd

Het begon al bij hun respectievelijke geboortes. Willem III werd onder een ongelukkig gesternte geboren of, zoals hij zelf zei: “Ik ben in tegenspoed geboren en opgevoed.” De wieg van Willem III was gewikkeld in zwart doek, de ramen waren verduisterd en er klonk geweeklaag en gehuil want zijn vader Willem II was acht dagen eerder overleden. Bij de geboorte van Lodewijk XIV daarentegen ontstond er spontaan een volksfeest. Hij werd le Dieudonné, het godsgeschenk genoemd. In feite werd Willem zonder macht in het vooruitzicht geboren, immers het stadhoudersschap was afgeschaft, terwijl Lodewijk al van meet af aan als kroonprins werd voorbereid op een glorieus koningschap.

Portret van de Dauphin van Frankrijk, de latere Lodewijk XIV, Anoniem, tussen 1638 en 1639. Foto: Tylwyth Eldar. Collectie: Grand Palais Rmn (Chateaux de Versailles)
Portret van een jongetje in een geel jurkje met een wit lijfje en een wit schort. Hij draagt een blauwe sjerp, een wit kapje met daarop een zwarte hoed met veren. Hij staat naast een sinaasappelboompje in een pot en heeft een sinaasappel vast. Voor hem een klein hondje dat naar hem op kijkt.
Portret van Willem III (1650-1702), Prins van Oranje, als kind, Adriaen Hanneman (1604–1671), 1654. Collectie: Rijksmuseum.

Fysiek

Ook lichamelijk en geestelijk verschilden ze sterk van elkaar. Willem III oogde bij zijn geboorte zwak en fragiel. Het ziet er niet naar uit dat hij lang te leven zou hebben. Hij werd door zijn moeder Piccinino genoemd, kleintje. Lodewijk XIV werd in blakende gezondheid geboren met rode wangen en een grote eetlust! Willem III had erg korte benen, een vergroeiing van de wervelkolom en leed aan chronische astma. 

Een man gekleed in geel (goud?) met een hoofddeksel met stralen en veren. Een lijfje met gepofte mouwen en langs de hals en de schouders nog meer stralen, op de buik een zon. Een rokje met nog meer stralen en afgezet met groene stenen. Strakke kousen, net onder de knie en op de schoen zitten nog meer zonnen.
Kostuum voor de Zon, gedanst door Lodewijk XIV, in het ballet Le Nuit, 1654, uit: Costumes du Ballet intitulé : “La Nuit,” représenté à la Cour en 1653. Collectie: Bibliothèque nationale de France, département Estampes et photographie.

Lodewijk XIV werd omschreven als “zo knap als een engel’ en heel innemend. Een uitstekend danser. Op veertienjarige leeftijd had hij zes verschillende rollen in het Ballet van de Nacht. Zijn laatste rol was die van de opkomende zon. Aurora, de dageraad, kondigt hem aan: “De zon die mij opvolgt, is de jonge Lodewijk”. Ook hun karakters verschilden: Willem opvliegend, zwijgzaam en ongeduldig, Lodewijk met “een zelfbeheersing uitzonderlijk voor zijn jaren”.

Hofleven

Het hofleven van beide heren had niet meer verschillend kunnen zijn. Lodewijks hofleven was vol pracht en praal en was vanaf zijn ontwaken tot zijn naar bed gaan strak geregisseerd. Hij had een minutieuze dagindeling. Zoals de de zon zijn baan volgt, zo strak is de dag van de zonnekoning vastgelegd. Altijd waren er hovelingen aanwezig. Willem trok zich daarentegen het liefst terug. Hij hield er een sobere hofhouding op na. Als hij toch in het openbaar moest verschijnen, betoonde hij zich zeer zwijgzaam en hield hij het zo kort mogelijk.

Jacht

Maar er waren niet alleen maar verschillen. Lodewijk en Willem deelden een grote passie voor paardrijden en met name voor de jacht te paard, de parforce jacht. Lodewijk liet op Versailles verschillende jachtterreinen aanleggen. Willem liet de Veluwe naar voorbeeld van Versailles met koningsallées inrichten. Wat grootte en allure betreft kon hij het Versailles van Lodewijk natuurlijk niet evenaren maar zijn fontein op Het Loo was wél hoger dan enig fontein van Versailles! Beide heren bleven tot op hoge leeftijd en ondanks hun steeds slechter wordende gezondheid jagen. Willem III zou het uiteindelijk zelfs fataal worden. De verwondingen na de val van zijn paard zouden hem doen overlijden. Zijn lichaam was toen echter al een bouwval. De val was de genadeklap.

Een schilderij waarvan ongeveer de helft blauwe lucht met witte en donkere wolken en de andere helft een heuvelachtig landschap met bomen. Links steekt een grote boom af tegen de lucht, rechts is heel in de verte een kasteel te zien. Middenvoor is een groep ruiters te zien waarvan een jager op een wit paard duidelijk het middelpunt vormt. De andere jagers zijn rondom de jager op het witte paard gegroepeerd en kijken allemaal naar hem. De jagers zijn gekleed in vermoedelijk 17de eeuwse kledij. Rechtsonder in het schilderij, achter de jagers staan jachthonden, de meeste met bruin/witte vlekken, te wachten.
Een jachtscène met prins Willem III, Dirk Maas, vóór 1692. Collectie Paleis Het Loo. Bron: RKD.

Voor het vaderland

Het belangrijkste dat Willem en Lodewijk gemeen hadden was hun levensmissie om hun land veiliger te maken. Bij de totstandkoming van deze missie zouden deze twee tegenpolen elkaar regelmatig tegenkomen op de Europese slagvelden. Godard van Ginkel heeft gedurende zijn carrière in het Staatse leger veelvuldig de gevolgen hiervan ondervonden. Hij heeft vele veldslagen geleid maar niet altijd tot zijn genoegen zoals te lezen is in de brief die hij aan zijn moeder stuurde. Nadat hij moe en ziek van een veldslag thuis was gekomen, schreef hij haar: “De billen zijn zo teer dat ze het galopperen niet nog verdragen kunnen”. Hoe het verder ging met die billen, staat in een ander verhaal te lezen.

Tegenstanders

Lodewijk XIV was acht jaar ouder dan Willem III en had zijn sporen op het slagveld al verdiend, toen Willem III op het toneel verscheen. Lodewijk nam Willem aanvankelijk niet helemaal serieus, Hij beschouwde hem eerst als een lastige vlieg, maar begon allengs meer respect voor hem te krijgen en hem uiteindelijk als gelijkwaardig te beschouwen. Maar dan zijn we alweer wat jaartjes verder.

Willem III echter zag Lodewijk XIV vanaf het begin als grote bedreiging. Hij was zeer bevreesd voor de oorlogszucht van Lodewijk. En terecht natuurlijk. Lange tijd zou Lodewijk een grote dreiging vormen niet alleen voor Nederland, ook voor andere Europese landen. De machtsbalans in Europa dreigde verstoord te raken. 

Man ten voeten uit naar rechts gedraaid met lang donker haar. Hij draagt de Engelse kroningsmantel met hermelijnen voering over zijn schouder. Hij draagt een blauwe mantel met bruine band tot zijn kuiten, witte kousen en schoenen met gespen met juwelen. Hij draagt een riem met een zwaard, een kanten sjaaltje en de keten van de orde van de kousenband met Joris en de draak. Recht op de table de kroon en de rijksappel. De regalia liggen op een oranje gordijn. Links achter een pilaar met daarachter een uitzicht op bomen en een zonsondergang.
Portret van Koning Stadhouder Willem III, naar G. Kneller, 20e eeuw. Collectie Kasteel Amerongen.
Statieportret van een oudere Lodewijk XIV. Onder een imposante zwarte krullenpruik een oud gezicht. Lodewijk draaagt een grote blauwe mantel met gouden fleurs de lis. De mantel valt open zodat je de hermelijnen voering ziet en zijn elegante benen die in strakke witte kousen zitten. Zijn linker hand heeft hij vlak boven zijn zwaard in zijn zij, zijn rechter hand leunt op een stok.
Lodewijk XIV, Hyacinthe Rigaud, 1701. Collectie Louvre.

Koningen

Toen Willem III koning van Engeland geworden was, bleek hij ook een heel ander soort koning te zijn dan Lodewijk. Niet een absolutistische maar een constitutionele monarch. Niet katholiek maar protestant. Lodewijk zag zichzelf als ‘Rex Christianissimus’, door God zelf aangewezen. Willem stelde daar de ‘Rex Protestantissimus’ tegenover, door het parlement benoemd. Toen in 1697, bij de Vrede van Rijswijk, Willem III officieel als koning van Engeland werd erkend, “Willem, koning bij de Gratie Gods”, was hij in aanzien gestegen bij Lodewijk. Niet door de hand van de mens, c.q. het Engelse parlement, maar door de hand van God tot koning benoemd. Ook aan het hof van Lodewijk begon de ster van Willem III te rijzen: 

Wat een duivelse kerel is die Prins van Oranje, die in zijn eentje heel Europa in beweging zet! Wat een ster! 

Madame De Sévigné, p. 360

Nalatenschap

Ook in wat zij als erfenis aan hun land en volk achterlieten, verschilden Willem en Lodewijk. Lodewijk liet een zeer verarmd land achter met een groot verschil tussen arm en rijk, hetgeen een goede voedingsbodem zou worden voor de Franse Revolutie.

Willems erfenis pakte vooral voor Engeland goed uit: de protestantse troonopvolging was veiliggesteld in de Act of Settlement. Met de Bill of Rights was een aanzet gegeven tot de constitutionele monarchie. Niet voor niets hebben de Engelsen het zelf over de Glorious Revolution! Hiermee sloeg Engeland een tegengestelde richting in aan die van Frankrijk.

De Republiek echter heeft minder geprofiteerd van Willems erfenis. De dynastieke opvolging was niet goed geregeld, zodat na het overlijden van Willem III het Tweede Stadhouderloze Tijdperk begon. Door het economisch sterker geworden Engeland werd de concurrentiepositie van de Republiek verzwakt, hoewel ze nog wel relatief welvarend zou blijven. Dit was de prijs die ze moest betalen voor haar veiligheid. Want evenals zijn tegenpool Lodewijk XIV had Willem III zijn land veiliger achtergelaten. Missie geslaagd dus!

Kaft van het boek Oranje tegen de Zonnekoning van Luc Panhuysen

Luc Panhuysen

Ik heb mij bij het schrijven van dit verhaal gebaseerd op ‘Oranje tegen de Zonnekoning’ van Luc Panhuysen. Natuurlijk zijn er, zoals altijd bij geschiedenis ook andere invalshoeken mogelijk. Maar de combinatie van de ‘grote’ geschiedenis met de ‘kleine levensportretten’ sprak mij bijzonder aan.

ObjectMakerDateringMateriaalVaste plek (Atlantis)
Portret van koning-stadhouder Willem III (1650-1702)Anoniemca. 1700GravureHal (0009)
Portret van koning-stadhouder Willem IIIGerard Sibelius1755-1785GravureHal (0020)
Borstbeeld van koning-stadhouder Willem IIIkopie naar Rombout Verhulst18e of 19e eeuwGipsen busteHal (0029)
Portret van Willem Henrijk van OranjeRomeyn de HoogheGravureDepot (0339)
Portret van Willem IIIJohannes de RamGravureGalerij (0443)
Sijn K.H. Wilhelm HenrickRomeyn de Hooghe1675Gravure Galerij (0472)
Portret van Prins Willem III op ovaal paneel gevat in driehoekige sopraporte versieringOlieverf op houtGalerij (0642)
Portret van Guillaume Henry Prince d’Orange18e eeuwGravureHal (0748)
De gelukkige ontsnapping van Koning-stadhouder Willem IIIWilliam Giller, naar Abraham Cooper1848GravureDepot (0751)
Portret van koning-stadhouder Willem IIIJean Henri Brandonca 1699Olieverf op doekGrote zaal (0897)
Dubbelportret van stadhouder Willem III en Hans Willem BentinckWillem Sonmans of J.F. van Douven1675Olieverf op doekGalerij (0898)
Portret van stadhouder Willem III (1650-1702)Caspar Netscher (mogelijk naar)1675-1685Olieverf op doekLange gang (0899)
Portret van Koning-Stadhouder Willem IIIG. Kneller (kopie naar)Olieverf op doekGalerij (0900)
Portret van koning-stadhouder Willem III (1650-1702)Olieverf op doekGrote zaal (0901)
Portret van Prins Willem IIIAbraham Stork1704GravureDepot (1383)
Archiefstukken
HUA1001.2750 Brief afkomstig van koning Willem III gericht aan Margareta Turnor als antwoord op haar gelukwensen met de overwinning van zijn leger in Ierland, 1691
HUA1001.2774 Brief van Margareta Turnor gericht aan koning Willem III met mededeling van het overlijden van haar echtgenoot, (1691). Minuut
HUA1001.2863-2866 Correspondentie met stadhouder Willem III, later koning van Engeland, 1671-1691 (Godard Adriaan)
HUA1001.3189 Willem III, stadhouder-koning en koningin Maria van Engeland, 1674-1691 (Godard van Reede van Ginkel)
GA0613.3810 Willem III, prins van Oranje-Nassau, koning-stadhouder, 1675, 1702. (Godard van Reede van Ginkel)

Gerelateerde berichten

Lees verder: Willem III tegen Lodewijk