Kasteel Amerongen
silhouette van het kasteel

Een huis vol verhalen

Duits

Voor een trein staan van links naar rechts nonnen of verpleegsters en militairen. Daar tussen staat Auguste Victoria

Is Auguste Victoria schuldig?

Author

Auguste Victoria was in de eerste plaats echtgenote en moeder en ze was niet actief op het politieke podium. Ze was schuchter, aartsconservatief, een weldoener en zeer vroom. Toen ze keizerin werd in 1888 zag ze dan ook op tegen haar nieuwe functie. Ze wilde liever met man en kinderen op een eiland wonen. Desalniettemin wende ze relatief snel aan alle pracht en praal die bij het keizerlijk leven hoorde. Hoe kon Auguste Victoria dan medeschuldig zijn aan de ondergang van het keizerrijk? Jörg Kirschstein schreef een boek over Auguste Victoria en hij heeft hier een duidelijke mening over.

Landsmoeder

Toen in 1914 de Eerste Wereldoorlog begon noemde zij deze strijd politiek legitiem, een Godsoordeel. Ze riep zelfs vrouwen op hun mannen in deze strijd te ondersteunen. Sociaal als ze was bezocht ze lazaretten, volkskeukens en soldatenonderkomens, arbeidersfamilies: als een troostende landsmoeder. Ze vond het haar plicht anderen gelukkig te maken. Een rol die haar op het lijf geschreven was. Maar aan de sociale verhoudingen zelf wilde ze niets veranderen. Zij was immers keizerin, het volk was het volk. God had het zo gewild.

In een rijk aangeklede ruimte voor een spiegel en twee schilderijen zit een gezelschap van chique aangeklede dames en heren.
Koninklijk gezelschap in de Crimson drawing-room in Windsor Castle, 17 november 1907, foto door Percy Lewis Pocock, voor W. & D. Downey. Collectie National Portrait Gallery Londen.

Invloed op Wilhelm II

Wilhelm II was iemand die regelmatig woedeaanvallen kreeg, angst had en bij een crisis depressief raakte. Augusta Victoria kende zijn wisselende stemmingen en desalniettemin adoreerde ze haar echtgenoot. Ze maakt zichzelf bij hem zelfs onontbeerlijk.
In de oorlogstijd schermde ze hem bij crises af. Ze spon als het ware een cocon om hem heen. Ze sprak hem steeds weer moed in, bevestigde zijn kwaliteiten en sprak vertrouwen uit over zijn beslissingen. Steeds liet ze hem geloven in de overwinning, zelfs toen alles uitzichtloos was. Ze stuurde mensen weg die met hem wilde praten of hem op de hoogte wilden brengen.

Toen in 1918 het volk vrede wilde en om de abdicatie van de keizer vroeg, klampte ze zich vast aan de macht en zei Wilhelm dat niet het volk de capaciteit had te regeren, maar hij! Haar wereld stortte aan het einde van de oorlog dan ook in elkaar en ze zei letterlijk dat ze verbijsterd was dat God dit toeliet!

Tussen soldaten staat een elegant geklede vrouw met rozen in haar hand.
De keizerin geeft rozen aan vertrekkende soldaten, 1914-1915, Bain News Services. Collectie: Library of Congress.

Toch medeschuldig

Natuurlijk stond ze in de schaduw van haar man, Keizer Wilhelm II. Maar achter de coulissen was haar invloed op zijn beslissingen groot. Ze heeft het keizerrijk mede gevormd, waarschijnlijk meer dan bekend is. Jörg Kirschstein bekijkt het van deze kant en het is dan ook zijn mening dat Augusta Victoria medeschuldig was aan de ondergang van het Duitse Keizerrijk.

Bovenstaande documentaire is een samenvatting van de langere documentaire Auguste Victoria Deutschlands letzte Kaiserin die nog tot 9 april 2026 te zien is in de mediatheek van de ZDF.

BronnenFeiten
Kirschstein Jörg (2021). Auguste Victoria Porträt einer Kaiserin. Berlijn: be.bra verlag.blz. 131 t/m blz. 151Auguste Victoria tijdens de Eerste Wereldoorlog
Terra X History, ZDF documentaire:  Ist Auguste Victoria mitverantwortlich für das Ende der MonarchieDe invloed van Auguste Victoria op Wilhelm II

Gerelateerde berichten

Lees verder: Is Auguste Victoria schuldig?
Tekening van een familiebijeenkomst

Auguste Victoria en haar kinderen

Author

Auguste Victoria baarde zeven kinderen: zes zonen en één dochter. We weten dat Auguste Victoria een zorgzame moeder was die haar moederrol ernstig nam. De oudste zoon, Wilhelm, noemde zijn moeder het middelpunt van het familieleven. Helaas is de feitelijke relatie met haar kinderen slechts onvolledig beschreven. De dagboeken die Auguste Victoria voor haar kinderen schreef zijn jammer genoeg zoek geraakt. 

Liefdevol

Duidelijk is wel dat Auguste Victoria een liefdevolle en verstandige moeder was. Zij hield van de natuur, de zee en het landleven. Ze nam de kinderen voor ontspanning regelmatig mee naar bijvoorbeeld Cadinen in Oost Pruisen (nu Kadyny in Polen) in een door haarzelf bestuurde koets. Alle kinderen ontwikkelden een innige en vertrouwensvolle relatie met hun moeder. De relatie van de kinderen met hun vader daarentegen was gecompliceerd. De oudste zoon, Wilhelm, vond zijn vader intimiderend en grof van toon. Hij voelde zich tegenover zijn vader verlegen en onzeker.

Slot Cadinen, Oost-Puisen, Theodor Albert, 1857-1883. Collectie: Alexander Duncker. Bron: Wikimedia. Dit huis was sinds 1898 de zomerresidentie van Wilhelm II.

Een zorgende moeder

In 1882 was het nog gebruikelijk in vorstelijke kringen dat er geen borstvoeding door de moeders werd gegeven. De baby werd ter verzorging aan een verpleegster gegeven en door een min gevoed. Auguste Victoria had hier een andere mening over. Ze vond dat verpleegsters langzamerhand afgeschaft moesten worden. Keizerin Augusta (echtgenote van keizer Wilhelm I, grootvader van Wilhelm II) vond dit helemaal niets. Auguste Victoria heeft haar mening dan ook met knikkende knieën aan keizerin Augusta overgebracht. Later vertelde keizerin Augusta toegevend dat Auguste Victoria alles zo gedaan had dat het haar niet gestoord had. Bekend is dat Auguste Victoria in ieder geval de jongere kinderen borstvoeding gegeven heeft. 

Gravure van een gezin. Wilhelm draagt een eenvoudig uniform en leunt met zijn linker hand op een stok. Auguste Victoria staat met haar rug naar de kijker met een baby op de schouder. Van links naar rechts kinderen in verschillende leeftijden: een jongen met een hond, een jongen met een Pruisische helm, een jongen met een kanonnetje aan een touwtje, een klein kind met een speelgoedpaardje op een stoel, een jongen die het kindje op de stoel ondersteunt en een jongen met een hoepel.
Kaiser Wilhelm II.und Kaiserin Auguste Victoria met hun kinderen op de Veranda mit ihren Kindern auf Veranda. Op de achtergrond een tuinlandschap. Collectie: Landesarchiv Baden-Württemberg

Hohenzollern rechten en plichten

Alle zes zonen kregen een militaire opleiding. Allemaal ontwikkelden zij hier een voorliefde voor het officierskorps en het Pruisische leger. En steeds als er weer een zoon het huis uit ging had Auguste Victoria het zwaar. De sterkste binding had zij met haar jongste zonen Oskar en Joachim en dochter Victoria Luise. Viktoria Luise trouwde op 24 mei 1913 met Ernst August van Brunswijk uit het huis Hannover. Hun huwelijksplechtigheid was de laatste grote samenkomst van Europese monarchen voor de Eerste Wereldoorlog.

Bruiloft van Victoria Luise in 1913

Conflicten en verdriet

Helaas bleef later de relatie met de twee jongste zonen niet helemaal conflictvrij. Voor een Hohenzollern-huwelijk golden strenge regels. Met iemand van lagere stand trouwen was uit den boze. Het duurde dan ook zeven jaar voordat Oskar toestemming kreeg voor zijn huwelijk met de gravin Von Basewitz, die lager in stand was.

Joachim, de jongste en favoriete zoon van Auguste Victoria, werd te vroeg geboren en had een slechte constitutie. Rond zijn vijfentwintigste wilde hij een katholieke vorstin trouwen maar kreeg daar vanwege haar geloof geen toestemming voor. Zijn huwelijk met prinses Marie von Anhalt, wel van dezelfde stand en hetzelfde geloof, was van het begin af aan tot mislukken gedoemd. Toen hij ook zijn geplande carrière na het ineenstorten van het keizerrijk de mist in zag gaan, werd hij depressief en verloor de wil om te leven. In 1920 vond zijn scheiding van Marie plaats en kort daarna pleegde hij zelfmoord. Auguste Victoria is de dood van haar lievelingszoon nooit te boven gekomen. Haar gezondheid leed hier zwaar onder. Zij overleed in april 1921 in het bijzijn van haar man Wilhelm II en haar zoon Adalbert.

Ingekleurde tekening met de uitgebreide familie. Op de achterste rij staan de (schoon-)zoons in uniform, daarvoor vier vrouwen waarvan drie zittend en één staand. Rondom de links zittende vrouw staan vier kleine kinderen en ze heeft er één op schoot.
Ansichtkaart van de keizerlijke familie met kinderen en kleinkinderen in 1910.

Gerelateerde berichten

Lees verder: Auguste Victoria en haar kinderen
Portret van de keizerin

Auguste Victoria, haar geloof en liefdadigheid

Author

Auguste Victoria, de echtgenote van keizer Wilhelm II, was een vroom christen. Haar vader, de streng gelovige Hertog Friedrich VIII, hertog van Sleeswijk-Holstein, had voor haar religieuze opvoeding zelfs een theoloog en een predikant ingeschakeld. Vanuit deze christelijke opvoeding uit zij al vlak na haar huwelijk met Wilhelm de wens om zich te wijden aan charitatieve doelen en zich in te inzetten op sociaal gebied.

Heilige plicht

Vroeg in haar huwelijk heeft zij dr. Georg Hinzpeter leren kennen. Hij was de opvoeder en docent van haar man en nog steeds een vertrouweling. Zij schrijft hem in een brief: “Hoe kan ik hulp bieden aan de lagere klassen vanuit mijn huidige functie? Het is niet rechtvaardig dat arme mensen zo weinig van hun werk zien en van kunnen genieten.” Zij vertelt verder dat zij het haar heilige plicht vindt niet alleen voor eigen comfort te zorgen zonder het geluk van anderen te vergroten.

Naast de zorg voor haar kinderen en haar echtgenoot hield keizerin Augusta Victoria zich haar hele leven bezig met liefdadigheidswerk. Zo werd ze beschermvrouwe van het Duitse Rode Kruis en de Nationale Vrouwenvereniging. Verder bekommerde zij zich in de Eerste Wereldoorlog ook om de gewonden.

Keizerin Victoria staat in een zwarte jurk met witte kanten kraag naast een soldaat met een verband om zijn hoofd. Haar linker hand ligt op zijn schouder, met haar rechterhand geeft ze hem gele bloemen. Op de achtergrond liggen meer gewonde soldaten. Eronder staat: Des Volkes Dank ist euch gewiss'
Ansichtkaart van Auguste Victoria met bloemen bij een gewonde soldaat. Bron: online veiling
Oude foto van een kerk aan een verlaten straat.
De Kaiser Wilhelm Gedächtniskirche rond 1900. Bron: wikipedia

Hulpverlening binnen de evangelische kerk

Ook religieuze organisaties konden op haar belangstelling rekenen. Zo was ze onder meer betrokken bij de bouw van de Kaiser-Wilhelm-Gedächtniskirche in Berlijn. Niet alleen Auguste Victoria, maar ook Willem, was overtuigd van de noodzaak om het christelijke en sociale werk van de kerk te ondersteunen. Op voorstel van Willem werd dan ook de Evangelischen-Kirchen Hülfsverein opgericht, waarvan Auguste beschermvrouwe werd. Er werden steeds meer kerken gebouwd. In het begin van de 20e eeuw verplaatste dit soort activiteiten zich zelfs buiten de grenzen van Berlijn.

Jeruzalem

Tijdens een bezoek van Willem en Auguste Victoria aan Jeruzalem in 1898 beloofden zij de evangelische gemeente daar een rusthuis met ziekenhuis voor malariapatiënten, maar vooral voor de vele Duitsers die in Jerusalem woonden, te bouwen. En dus werd in 1903 de ‘Stichting Keizerin Auguste Victoria op de Olijfberg bij Jerusalem’ opgericht, die daar ook een kerk bouwde. In het door de Berlijnse architecten Gause en Leibnitz ontworpen gebouw worden tegenwoordig rondleidingen gegeven. Het ziekenhuis bestaat nog steeds, maar is overgenomen door de Lutherse Wereldbond. De compound, het ziekenhuis met de kapel en de grond erom heen, is nog steeds in bezit van de stichting. In de kerk zit een evangelisch pelgrims- en ontmoetingscentrum. Het monogram van Auguste Victoria is nog te vinden op het Olijfbergkruis op de Olijfberg.

Een groot gebouw dat in de avondzon boven de bomen uitsteekt. Het is van lichte steen en heeft aan de rechterkant een hoge toren en een kapel.
De Auguste Victoria-compound op de Olijfberg in Jeruzalem met het Auguste Victoria Hospital. Foto: Ori Aloni

Beschermvrouw

Auguste Victoria was door haar hoge positie een veel gevraagde beschermvrouwe voor talrijke liefdadige doelen. Gedurende de regeringstijd van Willem was ze dat van meer dan 140 sociale en kerkelijke projecten, te veel om hier allemaal te benoemen.

BronnenFeiten
Kirschstein Jörg (2021). Auguste Victoria, Porträt einer Kaiserin, Berlijn: BeBra Verlag.blz. 121 – 127: Sociale en kerkelijke betrokkenheid
Wikipedia (2024). Augusta Victoria van Sleeswijk-Holstein-Sonderburg-Augustenburg. Bekeken 31-01-2024.Biografie Auguste Victoria
Wikipedia (2024). Auguste Viktoria Hospital Jerusalem. Bekeken: 8-2-2024.Kaiserin Auguste Victoria-Stiftung auf dem Ölberge bei Jerusalem, huidige ziekenhuis, compound

Gerelateerde berichten

Lees verder: Auguste Victoria, haar geloof en liefdadigheid
De keizer kijkt in de kamera, de keizerin naar de keizer

Een paar apart: keizer Wilhelm II en keizerin Auguste Victoria

Author

Auguste Victoria van Sleeswijk-Holstein-Sonderburg-Augustenburg, geboren op 22 oktober 1858 in Lubsko, verloofde zich op 14 februari 1880 met kroonprins Frederik Wilhelm, kleinzoon van keizer Wilhelm I. Op 27 februari 1881 vond het verstandshuwelijk plaats.

Tegenpolen

Zij verschilde enorm van haar echtgenoot: ze werd beschreven als zachtmoedig, gevoelig, vriendelijk, niet knap, streng religieus en had een grote hekel aan Engeland, waar Wilhelm – zeker als kind – hyperactief, concentratiestoornissen had en agressief gedrag kon vertonen. Wilhelm hield van uniformen (wisselde op een dag twaalf keer van uniform), bewonderde zijn grootmoeder Koningin Victoria van Engeland en was tegelijkertijd jaloers op de macht van de Engelse vloot.

Groepje mensen in een interieur. Twee dames en een heer zitten aan tafel en een tweede heer staat erachter. Links een kast met daarop een ruiterornament en daarboven een portret van een man met een baard. Middenachter een groot portret ten voeten uit van een stel en rechts de schouw.
De Duitse kroonprins Friedrich Wilhelm (rechts) en zijn vrouw Victoria (links) en prins Frederich Wilhelm (staand) en zijn vrouw Auguste Victoria (zitten rechts van hem), 1881. Op de achtergrond een portret van Keizer Wilhelm I en zijn vrouw. Bron: Wikimedia

Echtgenote en moeder

Auguste hield zich bezig met kerkelijke en sociale doelen. In de eerste wereldoorlog bekommerde zij zich bijvoorbeeld om de gewonden. Zij nam het opvoeden van haar zeven kinderen voor haar rekening, maar voor alles zette zij zich in voor het behoud van de autoriteit van haar man, die ze adoreerde. Zij wist dat de monarchie in gevaar was gekomen en ondanks dat ze niet in de spotlichten stond had ze een grote invloed op haar land en haar monarch. Ze adoreerde hem zo dat ze hem af en toe zelfs in zijn dwalingen bevestigde. Ze wilde hem ontzien door zo veel mogelijk voor hem verborgen te houden dat ze steeds zieker werd.

De keizer staat met zijn armen over elkaar, snor omhoog in een eenvoudig militair uniform. De keizerin zit voor hem op een stoel en is naar links gepositioneerd. Ze heeft grijs opgestoken haar, in haar oor een parel en een lange parelketting over haar zwarte jurk. Ze heeft iets (een bontje?) in haar handen.
De keizer en de keizerin, ca 1910-1920. Collectie: George Grantham Baine Collection, Library of Congress

De keizer en zijn vrouw

Ondanks de steun van zijn echtgenote kon de keizer heel onaardig tegen haar zijn. Na haar overlijden echter verzuchte hij dat het stil zou worden in huis zonder de hoge vrouw. Bovendien noemde hij haar toen pas een prachtmens.

Gerelateerde berichten

Lees verder: Een paar apart: keizer Wilhelm II en keizerin Auguste Victoria
Een slot met een tuin aan een rivier

Verbond met Brandenburg

Author

‘Onze’ Godard Adriaan van Reede presenteerde al op 20 november 1671 een plan aan de Staten Generaal waarin hij onder meer ten zeerste de aanbeveling deed om Friedrich Wilhelm keurvorst van Brandenburg over te halen tot een bondgenootschap met de Republiek. Immers de Republiek moest naarstig op zoek naar bondgenoten en de keurvorst had één van de beste legers van het Duitse Rijk. Bovendien was Friedrich Wilhelm een oude bondgenoot van de Republiek.

Het Hertogdom Kleef

De keurvorst had ook persoonlijke belangen bij een verbond. Verschillende van zijn domeinen lagen dicht bij het onrustige bisdom Keulen. Het Hertogdom Kleef, dat onder het gezag van de keurvorst viel, grensde aan Nederland. Al sinds geruime tijd mocht de Republiek in zes vestingen aldaar garnizoenen leggen. Kleef was dus belangrijk voor de bescherming van het oosten van de Republiek.

Kaart van de Republiek en Noord-Duitsland. Het Duitse deel is een lappendeken. In het Oosten strekt zich een groot blauwpaars deel uit van ruim ten westen van Berlijn tot en met de huidige Poolse kust.
Brandenburg (blauwpaars) in het noorden van het Heilige Roomse Rijk in 1648. Kaart: Ziegelbrenner, Bron: Wikimedia Commons (klik voor grote afbeelding).

Lodewijk XIV

Er waren ook nog andere redenen dat de keurvorst zich zorgen maakte. Het machtsevenwicht in Europa dreigde verstoord te raken door de agressieve politiek van Lodewijk XIV. Bovendien was Lodewijk XIV katholiek en noemde hij zich ‘rex christianissimus ‘, de meest christelijke koning. Dat deze fanatiekeling de protestantse Republiek dreigde te vernietigen baarde de streng calvinistische Friedrich Wilhelm ernstig zorgen.

Godard Adriaan op missie

Godard Adriaan werd door Johan de Witt op diplomatieke missie gestuurd en kwam op 16 januari 1672 aan in Berlijn. Hij was niet de enige die Friedrich Wilhelm gunstig probeerde te stemmen. Al geruime tijd verbleven er Franse diplomaten aan het hof van de keurvorst. Echter de toenadering van de Fransen tot de keurvorst hadden tot nu toe een mager resultaat opgeleverd: een soort halfslachtige neutraliteit. De keurvorst was Godard Adriaan goed gezind, maar het duurde erg lang voordat Den Haag van zich liet horen. Godard Adriaan kreeg geen informatie, had geen kennis van wat er in de Republiek gebeurde en geen mogelijkheid om een verdrag te sluiten.

Een slot met twee zijvleugels in een geometrische tuin met rechte vakken met daarin broderieën. Op de voorgrond een rond plein met een brug over een water waarop roei- en zeilboten varen.
Het Keurvorstelijk slot met de lusthof in Potsdam, gezien vanaf de Havel,Johann Gottfried Bartsch naar Johann Gregor Memhardt, ca. 1660. Collectie Stiftung Preußische Schlösser und Gärten Berlin-Brandenburg.

‘Wechselfieber’

Gelukkig genoot Godard Adriaan wel de sympathie van keurvorst. Hij kreeg zelfs een voorkeursbehandeling. Maar de keurvorst kon niet eeuwig aan het lijntje gehouden worden. Het ijzer moest gesmeed worden nu het heet was, want de keurvorst stond bekend om zijn ‘wechselfieber’ (wisselkoorts). Zelf zei hij dat niemand kon vaststellen of hij ‘de vos of de haas’ was. Hij twijfelde om over de brug te komen, omdat er geen medestanders waren. Hij wilde vooral dat keizer Leopold meedeed ondanks het feit dat die ook als zeer katholiek bekend stond.

Een man met een vierkant hoofd met lange donkere krullen staat naar rechts gewend. Hij kijkt ons aan met donkere ogen, een rechts neus, een smalle snor en een kneveltje. Om zijn nek draagt hij een witte kanten sjaal. Daaronder een harnas met daaroverheen een blauwe sjerp. Hij heeft witte kanten manchetten.Links op de achtergrond een veldslag, rechts een gordijn. Hij leunt met zijn linker hand op zijn helm met witte veren.
Friedrich Wilhelm, Keurvorst van Brandenburg (1620-1688). Collectie Kasteel Amerongen.

Kosten en troepen

Uiteindelijk lieten de Staten Generaal wat van zich horen. Er volgde een moeizame onderhandeling over hoeveel soldaten er nodig waren en over hoe hoog de subsidies zouden zijn die de Staten Generaal zouden bijdragen. De keurvorst dacht aan een hoger aantal soldaten dan de Republiek. Uiteindelijk werden ze het eens over een leger van 20.000 man waarvan eenieder de helft van de kosten op zich zou nemen. De Republiek zou 600.000 gulden aan werfgeld en de helft van de onderhoudskosten in maandelijkse subsidies betalen.

Geheime clausule

Het verdrag hield ook een geheime clausule in, een zgn. ‘openbare rupture’. Dat betekende dat, als er een oorlogsverklaring zou komen, de keurvorst openlijk zou breken met die landen die de Republiek aanvielen. Het was al met al een dappere stap van de keurvorst, want zonder medestanders zou zijn leger van 20.000 man niet tot veel in staat zijn. Friedrich Wilhelm hoopte dan ook dat het verdrag ook de Keizer van het Heilige Roomse Rijk over de streep zou trekken.

Het verdrag

Het Verdrag van Berlijn werd op 6 mei 1672 gesloten, mede ondertekend door Godard Adriaan van Reede. Het zou echter nog geruime tijd duren voordat het verdrag geratificeerd en het geld binnen was. Dit ondanks dat in het verdrag bepaald was dat de keurvorst het beloofde leger pas paraat zou hebben binnen twee maanden nadat hij het werfgeld ontvangen had. Godard Adriaan zweette peentjes! Beetje bij beetje sijpelde het geld via kredietbrieven bij de Hamburgse wisselbank binnen. Het zou nog tot eind september duren voordat het leger van de keurvorst paraat was.

Op een druk plein is van alles te doen. Mannen vervoeren volle tonnen en balen, Het gebouw rechts heeft een overkapping en onder die overkapping zijn verschillende weegschalen te zien. Op de achtergrond twee gebouwen. Één met open luiken en het ander, hoger, met een sierlijke entree van natuursteen, maar verder vrij donker.
Oude Beurs en Waag in Hamburg, Elias Galli, ca. 1680. Collectie: Museum für Hamburgische Geschichte, bron: Wikimedia Commons.
BronnenFeiten
Panhuysen, Luc (2009). Rampjaar 1672, Hoe de Republiek aan de ondergang ontsnapte. Amsterdam: Atlas Contact.p. 121-130:De rol van Godard Adriaan bij het verdrag
Dreikämper, Petra (1998). Redeloos, radeloos, reddeloos, De geschiedenis van het Rampjaar 1672. Hilversum: Verloren.Hoofdstuk 3 (p. 40) en Hoofdstuk 5 (p. 74) Positie van de keurvorst
TermEngelsDuits
KeurvorstVorst van het Heilige Roomse Rijk die mee mag kiezen en die gekozen mag worden tot Keizer.ElectorChurfürst
Heilige Roomse RijkVerzameling van grotere en kleinere staten. In de middeleeuwen bestond het uit het hele gebied van Zuid-Italië tot de Oostzee, na 1648 was het het huidige Duitsland, Polen, Hongarije, Tsjechie, Oostenrijk, Lotharingen, Franche Comté en de Savoye.Holy Roman EmpireHeilige Römische Reich
DiplomatieBetrekkingen tussen landen. Diplomacy (Ambassador)Diplomatie (Botschafter)

Gerelateerde berichten

Lees verder: Verbond met Brandenburg