Moederzoon

Bij mijn onnavolgbare reizen over het wereldwijde web, kwam ik bij een artikeltje terecht over het woord moederzoon. We denken natuurlijk als eerste aan een mannelijk moederskindje, maar niets is minder waar. Een moederzoon is een zoon waarvan alleen de moeder bekend is: een bastaardzoon. Het artikel is taalkundig, dus het gaat over de wereld aan termen die er ooit bestonden voor deze onechte (buiten de echt, niet nep-) kinderen.

Uiteraard komen buitenechtelijke kinderen in de beste families voor. Dat daarbij een verschillende moraal gold voor mannen en vrouwen is evident. Het leuke is dat je dat ook terug vindt in de archieven. Daar lijken vrouwen nooit een uitstapje te maken, terwijl er bij de mannen best wat smeuïge verhalen terug te vinden zijn. Wat mij hierbij vooral interesseert is hoe er in de praktijk mee omgegaan werd. Was het toen echt ‘gewoon geaccepteerd’? En wat vonden vrouwen eigenlijk van die schuinsmarcheerders?

Goert van Reede van Saesveld

Goert van Reede van Saesfelt zet in zijn testament dat Amerongen alleen geërfd kan worden door fatsoenlijk getrouwde kinderen:

Midt expresse conditie dat indien onse soens, of eenich van dien, hen hilickte¹huwelijk aen ongelycke personen, niet van adel, hoirs²hoir is zowel “haar” als “erfgenaam”, waarschijnlijk is het hier “haars” of “zijns” gelycke van naem ende wapenen, bastarde, mechanique personen of aen geestelycke cloosterpersonen, of dat sij, of yments van onsen kunderen, soo wel soenen als dochteren, sich buiten vrunden raedt aen hoirs gelycken niet en hilickten ende deze onse testamente en uiterste wille ende meeninge nieteen hielden ende als voirsz³voir is waarheid? is niet en obidieeren⁴gehoorzamen of eenigsints tegen desen onse testamente opposeerden of de eenen broeder de anderen in eeniger maniere moeylick vielen uit wangunninge dese testaments…. sullen in sulcken gevallen onse goederen hier vorens hen toegedeelt niet genieten, maar gedreteert sijn ende dat tot diens behoef die dit onse testament achtervolcht ende obediëert

Testament Goert van Reede

Ze mogen elkaar van Goert niet “wangunnen”, maar ondertussen legt hij wel de kiem voor heel wat ‘wangunning’. Wanneer is een persoon waarmee gehuwelijkt wordt gelijk?

Frederik, Aleyd en Cornelia

Goert overlijdt in 1585, maar Geertruyd blijft nog twintig jaar leven. Zolang hun moeder nog leeft en op Amerongen woont, houden de zoons zich koest. Frederik woonde al langer samen met een concubine, Aleyd van Solmis, en na de dood van zijn vader voelt hij zich vrij met haar te trouwen. Trouwen is misschien een groot woord, de exacte status van de verbintenis is niet duidelijk: is er echt getrouwd of niet? Het huwelijk wordt in ieder geval later ontbonden, omdat hij naar het testament van zijn vader wil trouwen met de adellijke Cornelia van Oostrum.

Na het overlijden van Geertruyd, betwist Adriaan, de oudere broer van Frederik, tevergeefs dat Cornelia voldoet aan de eisen van afstamming die hun vader gesteld had. Frederik behoudt Amerongen en Cornelia en hun nageslacht hangen gewoon bij ons op de galerij.

Frederik had met Aleyd Solmis ook kinderen, kempkinderen (een kempe is een vrouw die met een man leeft zonder getrouwd te zijn). Kennelijk waren deze kinderen voor Cornelia (of haar vader) geen probleem, want ze trouwt met Frederik.

Frederik, Willemien en Betteken

Als Cornelia in 1600 overlijdt gaat Frederik op zoek naar een nieuwe vrouw. Hij heeft ene Willemien van Elderen ten huwelijk gevraagd. In het archief zit een brief van haar, waarin ze aangeeft niet geïnteresseerd te zijn in dit huwelijk. De reden? Hij wil al zijn onechte kinderen echten. Uit het archief blijkt ook dat er nog een dochter van Frederik buiten de echt geboren is. Haar moeder, Betteken Verwey, weigert in te gaan op het aanbod van de familie om die dochter op te voeden. Als ze niet akkoord gaat met het aanbod, krijgt ze geen cent. De reden dat ze dit niet wil, is omdat ze wil voorkomen dat haar dochter

door de dienaren op het huis wordt veracht, onderdrukt en vertrapt…

Wat wel interessant is, is dat Margaretha in haar brieven de kinderen van Aleid van Solmis wel tot de familie lijkt te rekenen. Ze heeft het regelmatig over “ons neef van Rhiene”⁵onze neef uit Rhenen en de enige die ik daarbij kan bedenken, is de zoon of kleinzoon van een van de kinderen uit die relatie van Frederik. Eén van die kleindochters is met de heer Raesfelt van Renkum getrouwd, Margaretha schrijft onder andere ook over haar overlijden (4 november 1684).

Frederik Christiaan

Zulke expliciet openlijke moederzonen als bij Frederik zien we verder weinig in het archief. Iemand die de gevolgen van zijn voorhuwelijkse strapatsen moet dragen is Frederik Christiaan van Reede, Margaretha’s geliefde Fritsje. Frits staat niet te springen om te trouwen. Op zijn veertigste maakt hij de eerste aanstalten. Hij heeft een bruid op het oog: Belle, een dochter van Hans Willem Bentinck.

Belle is opgegroeid in Engeland en ze is in 1709 tijdelijk in Den Haag. Belle is dan 21. Frits probeert een goede indruk op Belle en haar moeder te maken en ervoor te zorgen dat duidelijk is dat hij haar als potentiële echtgenoot ook echt wat te bieden heeft. Zijn moeder Ursula Philippota is alleen niet erg coöperatief en wil Kasteel Amerongen nog niet aan hem vrijgeven.

Ook zijn rokkenjagers-verleden helpt hem niet. In Den Haag gaan inmiddels zoveel roddels over Frits rond, dat Belle niet meer geïnteresseerd is. In de Republiek was Frits absoluut een goede partij en het gerucht gaat dan ook, dat de roddels aangewakkerd werden door moeders die hun dochter graag met Frits zagen trouwen. Uiteindelijk zal Frits pas trouwen als hij 46 is en wel met zijn buurmeisje Henriette van Nassau-Zuylestein. Zij was even oud als Belle en we weten niet of zij de roddels over Frits ook meegekregen heeft. Zij kende Frits natuurlijk al op een andere manier, omdat haar zusje Maria op dat moment al zeven jaar getrouwd was met Frits’ jongere broer Godard Adriaan.

Moraal

Ja, de moraal was vroeger anders, maar dat betekende niet dat mannen volledige vrijheid hadden. Ook toen zaten aan hun gedrag consequenties vast, waarschijnlijk niet zo groot als bij vrouwen, maar lang niet alle vrouwen waren gediend van schuinsmarcheerders en een al te losse moraal.