Verwoeste kastelen en buitenplaatsen

Podcast over het Rampjaar en transcriptie
Vlucht uit Utrecht
Utrecht vraagt ‘sauvegarde’
De overgave van de stad Utrecht
Verwoeste kastelen en buitenplaatsen
De ‘sleuteldragers’ van Utrecht
Lodewijk in het kasteel van de povre monsieur

n 1672 wordt de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden van drie kanten aangevallen en is ‘het volk redeloos, de regering radeloos en het land reddeloos’. De troepen van Lodewijk XIV en de bisschoppen van Münster en Keulen hebben veel vernield, maar benutten de kastelen en buitenplaatsen ook voor eigen gerief.

Brandschattingen

Veel eigenaren van kastelen en buitenplaatsen kregen van de Fransen een brandbrief. Het geld gebruikten de Fransen om de oorlog te financieren. We kennen natuurlijk het voorbeeld van Kasteel Amerongen, maar de Fransen konden je op vele manieren geld afhandig maken. Zo ging het ook bij Philibert van Tuyll van Serooskerken, heer van Wulven, en getrouwd met de zus van Godard Adriaan, genaamd Cornelia. Zij moesten zelfs 6000 gulden betalen. Toen Philibert dit weigerde, zond een intendant (een soort boekhouder) tien soldaten naar een van hun kastelen, vermoedelijk naar het bij Houten gelegen kasteel van Wulven. Daar aangekomen plunderden de hongerige soldaten de voorraadkast, helaas bleef het daar niet bij …. stel je voor….. ze eisten al je eten en dan gebeurt het volgende:

.….. en hoewel d’Heer van Wulven aan hen al ‘t geen verschafte dat zy begeerden zoo wierd Hy echter van hen mishandelt gelijk ook zijn Huysgenooten, die groote overlast mosten lijden.

Tekening van een kasteel in een brede gracht. Rechts een houten brug naar een eenvoudige, smalle poort. De muren rijzen op uit het water. Voor op de muur een duiventil, over de muur hangt het groen van het voorplein. Daarachter een hoog, statig huis, met midden voor een zeskantige toren, daarnaast op het zadeldak een hoge schoorsteen. Links naast het poortje een secreet dat over de gracht hangt, rechts het poortgebouw. Op de brug staan twee mannen. — Gezicht op kasteel Wulven, gezien vanuit het zuiden, Roelant Roghman, ca. 1646 – ca. 1647. Collectie Rijksmuseum

Nadat Philibert van Tuyll van Serooskerken zijn beklag had gedaan bij dezelfde Franse intendant, zond deze nog meer soldaten met de opdracht om de volledige inboedel van het kasteel te slopen. Zo staat het beschreven. Saillant detail is dat Philibert van Tuyll van Serooskerken al in 1661 was overleden en het vermoeden bestaat dat het hier eigenlijk over hun zoon Jeronimus van Tuyll van Serooskerken gaat. Maar sjwa!

Lotgevallen in Utrecht

Stichting Kastelen, Buitenplaatsen en Landgoederen (KBL) heeft een lijst samengesteld van de kastelen en buitenplaatsen die in 1672 zijn beschadigd, vernietigd, of anderszins een rol hebben gespeeld in deze Hollandse Oorlog. Dit schema is nog niet compleet. Voor dit verhaal heb ik alleen naar het gewest Utrecht gekeken. Hieronder volgt het overzicht van de 28 kastelen en buitenplaatsen die verwoest, ontmanteld of gebruikt zijn door de Fransen. Uiteraard, of eigenlijk helaas, staat Kasteel Amerongen ook in deze lijst.

Geïnteresseerd in hoe de andere kastelen en buitenplaatsen de bezetting door de Fransen hebben ondergaan? Ga voor meer informatie naar de site ‘Kastelen en Buitenplaatsen in het Rampjaar 1672‘. Onvoorstelbaar wat er allemaal vernietigd is. Gelukkig is er ook veel bewaard gebleven.

Gravure van een ruïne. Midden een poort van twee pilaren met een fronton. Daarachter een zwartgeblakerde muur van ruim een verdieping hoog en de gaten van ramen. Een deel van de toren staat nog wel maar is ook geruïneerd. Drie mannen met een hondje staan naar het kasteel te kijken, links voor in de schaduw zitten ook twee personen. Midden boven staat de tekst "t Huys te Niewen rode" — Ruïne van Nyenrode, Isaac Sorious, 1672 – 1676. Collectie Rijksmuseum

Tijdslijn van de brand in kasteel Amerongen

Aastein	Breukelen	In 1673 grotendeels verwoest door de Fransen.
Abcoude	Abcoude	Met succes verdedigd tegen de Fransen, hoewel het dorp is platgebrand.
Nieuw Amelisweerd	Bunnik	In 1672 zwaar beschadigd.
Oud Amelisweerd	Bunnik	Geheel door de Fransen verwoest.
*Amerongen*	*Amerongen*	Eigendom van de diplomaat Godard Adriaan van Reede wiens brieven en die van zijn echtgenote Margareta Turnor een belangrijke bron van informatie zijn. Het kasteel is in 1673 in brand gestoken en zwaar beschadigd.
Cromwijck	Maarssen	In 1672 grotendeels verwoest. Kort daarna wordt een nieuw huis gebouwd.
Duurstede	Wijk bij Duurstede	Door slecht onderhoud was het kasteel in 1672 al in slechte staat en door de Fransen ongemoeid gelaten. Dit in tegenstelling tot de stad. De stenen van het kasteel werden gebruikt voor herstel van de stad.
Gunterstein	Breukelen	Hier zetelde een luitenant van de Franse troepen. Bij vertrek is het kasteel in brand gestoken en geheel verwoest. In 1680 is op die plek een nieuwe buitenplaats gebouwd.
De Haar	Haarzuilens	Zwaar beschadigd in 1672.
Harmelen	Woerden/Vleuten	Verwoest in 1672.
Kronenburg	Loenen	Hoewel in 1672 het kasteel was versterkt met 200 soldaten, moesten zij zich door gebrek aan munitie en de overmacht van de vijand toch overgeven. Het kasteel werd door de Fransen bezet en deels ontmanteld.
Loenersloot	Loenen	Door de Fransen ingenomen, maar niet vernield.
Montfoort	Montfoort	In 1672 door de Fransen opgeblazen. Alleen de toegangspoort is bewaard gebleven.
Nijenrode	Breukelen	Bevelhebber van het Franse leger La Fosse had zijn hoofdkwartier op Nijenrode. Bij vertrek is het kasteel verwoest.
Oudaen	Breukelen	Oudaen ontkwam aan verwoesting omdat de eigenaar Van der Burch katholiek was. Een Franse generaal nam hier zelf zijn intrek.
Queekhoven	Breukelen	Door brand verwoest.
Rijnhuizen	Nieuwegein	Bezet door de Fransen en flink beschadigd.
Ruwiel	Breukelen	In 1673 door de Fransen verwoest.
Te Nesse	Linschoten	Wel geplunderd, maar niet verwoest, mogelijk vanwege de trouw van de eigenaren aan de Katholieke kerk.
Te Vliet	Lopikerkapel	In 1672 zwaar beschadigd.
Ter Meer	Maarssen	Door de Fransen geplunderd, in brand gestoken en als ruïne achtergelaten.
Vegtvliet	Breukelen	In 1672 verwoest.
Vecht en Dam	Breukelen	De hofstede is in 1673 in vlammen opgegaan.
Veldenstein (Jaarsveld)	Lopik	In 1673 zwaar beschadigd en geplunderd.
Voortwijk	Breukelen	In 1672 in vlammen opgegaan.
Woerden	Woerden	Bezet en zwaar beschadigd door de Fransen. Hier vond de grote ‘slag bij Kruipin’ plaats.
Zuylen	Oud-Zuilen	Door goede contacten blijft Slot Zuylen in het rampjaar buiten schot.
Zuylestein	Leersum	Bewoond door Frederik van Nassau, die onder meer betrokken was bij de moord op de gebroeders De Witt. Zuylestein werd door de Fransen gespaard. Frederik van Nassau sneuvelde in de slag bij Kruipin (Woerden)