Historici verschillen van mening over de betrokkenheid van prins Willem III bij de moord op de gebroeders De Witt. Hij heeft in ieder geval wel een bedenkelijke rol gespeeld. Door de moord niet te willen verhinderen kun je zeggen dat hij zichzelf daardoor medeschuldig gemaakt heeft. De moord op Johan de Witt is het tragische einde van een bijzondere relatie tussen twee belangrijke personen uit de vaderlandse geschiedenis.
atelier van Gerard van Honthorst, ca. 1653. Collectie: Rijksmuseum.
Geboorte van een Oranje
Johan de Witt en Willem III van Oranje waren vanaf het begin tot elkaar veroordeeld. Toen Willem net geboren was, was Johan net raadspensionaris geworden. Bij de doop van het prinsje zat hij op de voorste rij. Tijdens de doopplechtigheid was hij getuige van het onstuimige enthousiasme dat de geboorte van een Oranje bij het volk opriep. Hij zou er nog vele keren kennis mee maken.
Engelse invloed
De volgende jaren probeerde Johan de rol van Willem III zo klein mogelijk te houden. Hij verzette zich vooral tegen het aangeboren recht op macht en het éénhoofdig gezag van de Republiek en daarmee tegen het erfelijk stadhouderschap. Door middel van verschillende verdragen heeft hij zijn best gedaan te voorkomen dat er weer een Oranje in de Republiek aan de macht zou komen. Zijn tactiek was vooral het prinsje zoveel mogelijk te negeren en hem en zijn hofhouding financieel kort te houden. Dat Willem III, door zijn moeder Mary Stuart I en zijn oom Charles, wel erg onder invloed stond van pro-Engelse hovelingen stond hij oogluikend toe. Maar toen Charles (Karel) II tot koning van Engeland gekroond werd, moest hij ingrijpen.
Groot verdriet
Een van de maatregelen die Johan nam, was het per direct wegsturen van de heer Van Nassau-Zuylestein, jarenlang een geliefde hoveling van Willem III. Dit ondanks de in tranen gedrenkte smeekbeden van de prins. Het moet een enorme klap voor de 15-jarige prins geweest zijn. Hij kwam twee weken zijn bed niet uit. Het verhaal gaat dat hij sindsdien zelden meer zijn emoties in het openbaar liet zien en een ondoorgrondelijke kalmte toonde. Charles II drong aan op een goede belangenbehartiging van prins Willem III. Zo’n verzoek kon niet genegeerd worden. Vanaf nu zou de opvoeding van de prins in handen zijn van een staatscommissie, waarin staatsgezinde regenten zitting hadden, waaronder Johan de Witt zelf.
Johan de Witt geeft de kleine prins rekenles. Uit: P.J. Andriessen, De Prins en Johan de Witt (1885)
Kind van Staat
De prins zou een staatseducatie krijgen met de vage toezegging om ooit een plaats in het staatsbestel te krijgen. Willem III zou wekelijks, elke maandag, les krijgen van de raadspensionaris. Willem III was Kind van Staat geworden. Johan gaf hem les in Latijn, over de Romeinse republiek, over de stoïcijnen, maar ook de actualiteit kwam regelmatig voorbij. Hij moest een goede Hollander worden, liefst een Republikein! Johan gaf zelfs toe enige genegenheid voor het prinsje te hebben opgevat. Maar dat de gevoelens niet wederzijds waren, mag blijken uit de opmerking van de prins dat hij zich zo gedroeg totdat “… er een tijd kwam die hem de gelegenheid zou bieden zich anders te gedragen”!
Politiek
De twee waren feitelijk aan elkaar overgeleverd. Als Johan geen raadspensionaris geweest was, was Willem er waarschijnlijk zeker van geweest stadhouder te worden. Als Willem niet zo’n belangrijke oom gehad had, had Johan hem volstrekt kunnen negeren. De prins was nu 17 jaar. Johan gaf hem nog steeds iedere maandagochtend zelf les. Later zou blijken dat hun ideeën over politiek niet zoveel van elkaar verschilden, zeker niet wat de absolutistisch regerende Lodewijk XIV betreft.
Ambitie
Willem was een goede leerling maar koesterde in het geheim ook ambitie om in zijn vaders voetsporen te treden. Dat werd ook gevoed door het enthousiasme waarmee hij elke keer als hij in het openbaar trad, werd onthaald. Hij verraste Johan volkomen door heimelijk naar Middelburg te gaan en zich tot Eerste Edele van Zeeland te laten benoemen. Ook daar werd de prins van Oranje weer uitbundig onthaald. Johan voelde zich persoonlijk geraakt door dit in zijn ogen stiekeme gedrag. Het was voor hem een bevestiging dat een Oranje altijd hongert naar de macht.
Dit ’s Welhelm, ’s laesten naem en ’s Eersten deugtgenoot,
Groot om zijn Stam en om zijn eigen Waerde groot;
Hoe groot zijn Hart is, zal onnodig zijn te vragen.
Zoo haest hij voor het Land den degen komt te draegen.
Ramkoers
Intussen gaat Willem zich steeds meer roeren en krijgt hij ook onder de regenten steeds meer aanhang. Johan de Witt blijft zich verzetten tegen de terugkeer van Willem III als redder des vaderlands. Voor Johan is Willem III nu de grootste bedreiging voor de Ware Vrijheid.
Prins van het volk
Willem III wordt zich steeds meer bewust van het enthousiasme dat hij bij het volk oproept en gaat daar vaker gebruik van maken. Hij laat de staatsgezinde regenten, die hem net tot stadhouder benoemd hebben, in de steek. Hij onderneemt ook geen actie als de staatsgezinde regenten hem vragen de woedende menigten oranjefans te kalmeren maar zegt koeltjes: “Heren, ik benijd u niet”. Nog meer regenten lopen over naar zijn kant en Johan komt bijna alleen te staan. Willem haakt daar op een slinkse wijze op in, bijvoorbeeld door een voor Johan negatieve brief van zijn oom Charles II te publiceren of te weigeren de kwaadaardige geruchten die over Johan de ronde doen, te ontkrachten.
De moord op de gebroeders de Witt
Hoe Willem III de lynchpartij ervaren heeft, zullen we waarschijnlijk nooit weten. Het is aannemelijk te denken dat hij heel berekenend zijn kans heeft afgewacht tot het tij zou keren. Maar toen de krachten die hij had opgeroepen zo groot geworden waren dat hij ze niet meer kon beheersen, zich er eraan heeft overgeleverd. Zeker is dat hij de daders van de moord op de gebroeders De Witt niet vervolgd heeft, maar zelfs een vorstelijke beloning gegeven heeft.
Een groot staatsman was overleden, een belangrijke stadhouder van de Republiek stond aan het begin van een glansrijke carrière. Le Roi est mort, vive le Roi.
| Bronnen | Feiten |
| Dreikämper, Petra (1998). Redeloos, radeloos, reddeloos, De geschiedenis van het Rampjaar 1672. Hilversum: Verloren. | h2 p.22 Hoe Willem III in het staatsbestel passen. Kind van staat vooral om niet teveel Engelse invloed. Edict, poging Johan om Willem uit de regering te houden, Willem III teleurgesteld, en Harmonie scheiding civiele en militaire functies h5. p. 69 Willem III doet niets tegen aanzwellende haat tegen Johan , veranderende houding tegenover regenten die hem net tot stadhouder gemaakt hadden. Publieke brief Willem III reden veranderende houding Willem III, publicatie brief Charles h 6 p. 80, 81 verschillende visies historici t.a.v. Johan en Willem |
| Panhuysen, Luc (2018). De Ware Vrijheid, De levens van Johan en Cornelis de Witt. Amsterdam: Olympus. | p. 110: geboorte Willem III, p. 158, 159: redevoering van Johan tegen het stadhouderschap en in het bijzonder tegen aangeboren recht op macht p. 264: gedurende de jaren vijftig geen last van de Oranjes, negeerde het bestaan van Willem grotendeels p. 281: nadat Charles koning geworden was (1660), verbetering van positie Willem III vanwege familiebanden Stuart/Oranje p. 286-289: onttrekken aan de Engelse invloed van Mary Stuart en Charles II–> adoptie door Staten van Holland, staatsopvoeding 1661 p. 287: van verwaarloosd kind een waardevol onderpand, Hollandse opvoeding tot dienen van Staten Generaal, vernietiging van Akte van Seclusie p. 288: Johan ging zich bemoeien met de opvoeding om hem los te scheuren van de “Engelse grootheid”. Goede Hollander, liefst een Republikein boetseren, raadspensionaris zelf had ook plaats in de opvoedingscommissie, overlijden Mary Stuart p. 326: teveel Engelse invloed, vertrek heer van Zuylestein etc. Willem zou vanaf nu stoïcijns zijn, 1666 staatseducatie commissie wijze mannen, kind van Staat, Johan kwam hem iedere maandagochtend onderwijzen p. 327: kaatsen, affectie p. 363: Willem III 18, nog steeds les van Johan dag in de week, Kind van Staat eigen feest, reis naar Middelburg –> Eerste edele van Zeeland p. 364: Oranje hongert naar de macht p. 365: voor Johan was de prins de grootste bedreiging van de Vrijheid geworden p. 384: 1669 Kind van Staat is staatspersoon geworden, zitting in de Raad van State p. 388: steeds meer regenten lopen over naar Willems kant p. 429: Heren ik benijd u niet p. 436: Willem begint te schuiven richting het volk, brief Johan aan Willem, publicatie brief Charles II p. 440: verzoek aan te blijven Hoge Raad, tegenwerking prins p. 456: verzoek van Gecommitteerde raden hulp prins p. 464: Willem overlever bij dood De Witt, waarschijnlijk niet direct betrokken bij dood wel contact met Zuylestein c.s. toen 22 jaar, bedenkelijke rol, heeft misdaad mede uit zijn naam niet willen verhinderen, dus medeplichtig/medeschuldig p. 465: volk onbeheersbare natuurkracht, ook schutters, in gijzeling, dus niet Verhoeff of Tichelaar arresteren maar vorstelijk belonen |
| Wikipedia (2022). Moord op de gebroeders De Witt. Benaderd: 27 april 2022 | Betrokkenheid Willem III bij de moord |
Geef een reactie