Op de portretten in het Huys komen we allerlei kragen uit de 17de eeuw tegen. Niet alleen bij de collectie Wijts, maar ook op de portretten van de familie Van Reede en hun vriendenkring.

Plooienkraag en platte kraag

Een kraag uit de 17de eeuw associëren we meestal met de beroemde molensteenkraag. Als je googled op ‘kragen’ en ’17de eeuw’ kom je ook weinig anders tegen. Wil je online een kraag kopen, bijvoorbeeld voor een gekostumeerd bal of om Sinterklaas te vieren, dan kom je vaak alleen bij deze vorm of een variant daarvan uit. Toch klopt dat niet helemaal met de werkelijkheid in de 17de eeuw. Er waren allerlei kragen en als we ons richten op de kragen die werden afgebeeld op schilderijen, zoals bij ons in Huys, dan komen we naast de plooienkraag, waarvan de molensteen een bepaalde variant is, vooral allerlei platte kragen tegen. Dat komt veel meer voor dan de beroemde molensteen. Over die platte kragen later meer.

Een man met een stijve kraag die zijn hele nek bedekt, waar je tussen de bovenkant en de onderkant goed de mooie regelmatige, verticale, ronde plooien ziet.
Olivier van den Tempel met een gesteven plooikraag, een pijpenkraag.
Een man met een kantenkraag die duidelijk meerdere lagen heeft. Je ziet de schaduwen van de plooien. De kraag is niet stijf.
Jacques Wijts met regelmatige plooikraag van kant.
Een man met een stijve kraag die zijn hele nek bedekt. De kraag heeft meerdere lagen en plooien lopen zowel horizontaal als vertikaal.
Guillaume de Preit met een onregelmatig golvende (lubbige) plooikraag.

Maken en dragen

De kragen op de portretten uit de 17de eeuw waren vaak gemaakt van de kostbaarste stoffen: fijn linnen (batist), afgezet met kant. De bekende witte molensteenkraag is een variant van de plooikraag, ook wel pijpenkraag of lubbenkraag genoemd. De overeenkomst is dat al die vormen bestonden uit een groot stuk batist, van soms wel 15 meter lang, dat gewassen, gebleekt, gesteven en geplooid moest worden. Een secuur en tijdrovend werkje. Bovendien moest dat bij elke wasbeurt opnieuw gebeuren, dus waren er meerdere kragen nodig als je er een beetje netjes uit wilde blijven zien. Uiteraard was daardoor het bezit en gebruik ervan alleen voor de welgestelden weggelegd.

Aanvankelijk waren de geplooide kragen klein, stijf en regelmatig geplooid, maar ze werden in de loop van de jaren allengs groter, rommeliger (lubbiger) en meer versierd. De kragen werden soms zo groot dat ze met een metalen draadwerkje, de portefraes, moesten worden ondersteund. Dat was een soort ijzeren vlechtwerk, afgezet met zilver- of gouddraad. Ook werden er wel kragen met meerdere lagen gemaakt. Een mooi voorbeeld is bijgaande portret door Jan van Ravesteyn van de Prinses van Ligne. Ravesteyn schilderde ook een aantal portretten in ‘onze’ collectie Wijts.

Een vrouw zit naar links gekeerd, haar haar opgestoken met erin een sieraad met parels, bloemen en strikken. Ze draagt een parel oorbel. Haar kraag is stijf met kant langs de rand. Hij komt tot haar oorbel. Daaronder draagt ze een jurk met zwart, wit, zilver en iets dat op hermelijn lijkt. Ze draagt veel parelkettingen en een kruis.
Ernestine Yolande (1594-1663), prinses van Ligne, 1620, Jan van Ravesteyn. Collectie Mauritshuis.

Mode

De witte plooikraag was een mode van het Spaanse hof in de 16de eeuw en die mode raakte langzamerhand uit gedurende de jaren dertig van de 17de eeuw. Zij werd vervangen door de Franse mode: de platte kraag in allerlei varianten. Uiteraard gebeurde dat het eerst bij de jeugd. Dan konden ze het haar ook langer dragen, want dat kwam dan niet meer in de knoop met die kraag. De conservatief ingestelde Nederlanders hielden het nog een tijdje vol.

Het is dan ook grappig om te zien dat de beide vormen voorkomen op de werken van bekende 17de-eeuws meesters als Hals en Rembrandt. Ze komen zelfs voor op hun schilderijen van na 1625, rond dat jaar verandert de kragenmode1Er zijn echter ook portretten van voor 1625 waarop reeds platte kanten kragen te zien zijn, bijvoorbeeld op het Huwelijksportret van Isaac Massa en Beatrix van der Laen door Frans Hals (1622). Zie bijvoorbeeld De Magere Compagnie (Hals, 1637) en De Nachtwacht (Rembrandt, 1642), waarop meerdere vormen naast elkaar zijn afgebeeld.

Plooikragen in huis

Een man zit naar rechts gekeerd, hij heeft een ooglapje voor zijn linker oog. Hij heeft een rode neus en rode wangen, een omhoog gekrulde snor en een puntige sik. Hij draagt een zwart harnas met daarop een witte plooikraag met kant.
George Hollis, onbekend, ca. 1625. Collectie Kasteel Amerongen.

De plooienkraag komen we in het Huys op veel plaatsen tegen. In de collectie Wijts komen er meerdere voor. Zo zien we een prachtig portret van Jacques Wijts zelf waarop hij is afgebeeld met een dubbele plooikraag, afgezet met spitse kant (1627, helaas nu in depot). Op een later portret (1630-1635) is Wijts afgebeeld met een platte kraag. Verder zien we meerdere officieren met een plooikraag (in de lange gang). Er zijn zowel stijve als slappe varianten te zien in de collectie, allen van voor 1630. Op basis van de vorm van de kragen is trouwens de hele serie gedateerd op ca. 1635 door Jhr. Frits van Kretschmar, die daar apart een studie van maakte, waarin hij alle kragen uitvoerig beschrijft. Opvallend is bijvoorbeeld die van Sir George Hollis, door Kretschmar omschreven als liggende plooikraag afgezet met rand van spitse kant. Het is dus geen platte kraag!

Op de meeste portretten van de familie van voor 1625 zien we dus de molensteenkraag, vaak zowel bij de man als de vrouw. We vinden ze in de hal, in de lange gang, in de grote zaal en op de galerij. Zie voor de collectie Wijts het rijtje hieronder. Maar in de collectie van het Huys zijn er meer te zien, bijv. bij de voorouders van Godard Adriaan. Mooie voorbeelden zijn de dubbelportretten van zijn overgrootouders Goert van Reede en Geertruyd van Nyenrode en van zijn betovergrootouders Adriaan van Reede en Lucia van Goor.

Kortom: aan de kragen zien we vaak al in welke tijd de afgebeelde personen leefden of wanneer hun schilderij gemaakt werd, vóór het begin van de 17de eeuw (1625) of later.

Prins-Maurits-van-Oranje

Prins-Maurits-van-Oranje

Maurits prins van Oranje Nassau. Collectie Kasteel Amerongen

Naar-Ravesateyn-Philips-Willem-van-Oranje

Naar-Ravesateyn-Philips-Willem-van-Oranje

Philips Willem van Oranje Nassau, naar Jan van Ravesteyn. Collectie Kasteel Amerongen.

Ravesteyn-Guillaume-des-Preit

Ravesteyn-Guillaume-des-Preit

Guillaume de Preit (ca 1535 – 1596). Niet gedateerd, Jan van Ravesteyn. Foto: Peter Cox. Collectie Kasteel Amerongen.

olivier-van-den-tempel

olivier-van-den-tempel

Olivier van den Tempel (ca. 1540 – 1603), 1635, studio Jan van Ravesteyn. Foto: Peter Cox. Collectie Kasteel Amerongen.

ravesteyn-Werner-van-Houte

ravesteyn-Werner-van-Houte

Werner van den Houte (? – 1607), 1635, niet gesigneerd, toegeschreven aan Jan van Ravesteyn. Foto: Peter Cox. Collectie Kasteel Amerongen.

hoet-portrettengalerij-Geertruyd-van-Nyenrode

hoet-portrettengalerij-Geertruyd-van-Nyenrode

Geertruyd van Nyenrode (1525-1605) t.g.a. G. Hoet. Collectie Kasteel Amerongen.

hoet-portrettengalerij-Adriaan-van-Reede-en-Lucia-van-Goor

hoet-portrettengalerij-Adriaan-van-Reede-en-Lucia-van-Goor

Adriaan van Reede en Lucia van Goor, t.g.a. Gerard Hoet. Collectie Kasteel Amerongen.

Ravesteyn-Peter-von-Sedlnitzky

Ravesteyn-Peter-von-Sedlnitzky

Peter von Sedlnitzky (1549 -1610). Niet gedateerd, niet gesigneerd. Foto: Peter Cox. Collectie Kasteel Amerongen.

mierevelt-jacques-wijts

mierevelt-jacques-wijts

Jacques Wijts, 1627, Michiel van Mierevelt. Collectie Kasteel Amerongen. Foto: Peter Cox

onbekend - george hollis

onbekend – george hollis

George Hollis, onbekend, ca. 1625. Collectie Kasteel Amerongen. Foto: Peter Cox.

Jan van Ravestein - vitenval du voysin

Jan van Ravestein – vitenval du voysin

Daniel Vitenval du Voysin (?-1629), 1628, Jan van Ravestein. Collectie Kasteel Amerongen. Foto: Peter Cox

Plooikragen in de collectie Wijts

ObjectMakerDateringMateriaalVaste plek (Atlantis)
Jacques WijtsMichiel van Mierevelt1627Olieverf op paneelDepot (0919)
Daniel Vitenval du Voysin (?-1629)Jan van Ravesteyn1628Olieverf op paneelHal West 38 (0942)
Olieverf op paneelLange gang Middenwest 33/ West 48 (0938)
Guillaume de Preit (?-1596)Groep RavesteynOlieverf op paneelLange gang 42 (0935)
Adolf van MeetkerkenOlieverf op paneelLange gang Middenwest 27 (0925)
Margaretha van Lichtervelde (1549-1591)16e eeuwOlieverf op paneelLange gang Middenwest 30 (0926)
Dubbelportret Jan Wijts en Margaretha van Lichtervelde1550-1599Olieverf op doekLange gang Zuidwest 6 (0922)
Werner van den Houte (?-1607)t.g.a. Jan van Ravesteyn1635Olieverf op paneelKorte gang Zuid 20 (0933)
Peter von Sedlnizky (1549-1610)t.g.a. Jan van Ravesteyn1600-1624Olieverf op paneelKorte gang zuid 17 (0936)
Sir George Hollis (1575-1626)t.g.a. Jan van Ravesteynca. 1625Olieverf op paneel Korte gang zuid 20 (0932)

Plooikragen bij de familie van Reede

ObjectMakerDateringMateriaalVaste plek (Atlantis)
Dubbelportret Adriaan van Reede en Lucia van Goort.g.a. Gerard HoetOlieverf op doekGalerij West 67 (0803)
Dubbelportret Goert van Reede en Geertruyd van Nyenrode17e eeuwOlieverf op doekLange gang Noordwest 66 (0821)
Frederik van Reede (1550-1611)t.g.a. Gerard HoetOlieverf op doekGalerij Zuid 30 (0806)
Cornelia van Oostrum (? – 1600)t.g.a. Gerard HoetOlieverf op doekGalerij Noord 32 (0807)
Cornelia van Oostrum (? – 1600)Olieverf op paneelHal Noord 54 (0842)

Vorstelijke plooikragen

ObjectMakerDateringMateriaalVaste plek (Atlantis)
Prins Willem van Oranje Nassay (1533-1584)Olieverf op doekGrote Zaal Oost 8 (0892)
Louise de Coligny (1555-1620)Olieverf op doekGrote Zaal Oost 14 (0894)
Prins Philip Willem van Oranje Nassau (1554-1618)naar Jan van RavesteynOlieverf op doekGrote Zaal Oost 21 (0891)
Prins Maurits van Oranje Nassau (1567-1625)Olieverf op doekGrote Zaal Oost 2 (0895)

Gerelateerde berichten