Ode aan het draaispit

Al heel lang heeft de mens, sinds er dierlijk voedsel werd gegeten, vuur gebruikt om dit eten te kunnen consumeren. Vrij gauw reeg men een stuk vlees aan een staak en hield dat boven het vuur waardoor het “gaar” werd. Niet lang daarna vond met het draaispit uit, een ijzeren staaf waar het vlees aan werd gespietst. Die staaf rustte links en rechts in een houder en voila men kon het vlees door langzaam rond te draaien aan alle kanten mooi garen. Op zich was dit wel een warm werkje, je zat dicht op het vuur, of zat achter een vuurschermpje, kroes bier bij de hand.
Al met al een vermoeiende bezigheid.

De welvoorziene keuken, met op de achtergrond Jezus bij Martha en Maria. In de keuken zijn twee dienstmeiden bezig met het bereiden van eten. De een plukt een kip, de ander rijgt een kip aan het spit. Links zitten anderen bij de haard. Op de voorgrond liggen allerlei soorten wild (haas en konijn) en gevogelte (haan, eend, kleine zangvogels, fazant partijs, parelhoen), groenten (artisjokken, bloemkool, schorseneren, meiknollen, komkommer) en vruchten (druiven, pruimen, citroen, granaatappels, meloenen) uitgestald. Hiertussen ook verschillende glazen, kruiken, kannen en borden. — De welvoorziene keuken, Joachim Bueckelaer, 1566. Collectie Rijksmuseum.

Nieuwe aandrijving

Aangezien de mens van nature lui en gemakzuchtig is, en mede door de vooruitgang van de techniek, ontdekte men al gauw dat het beter en eenvoudiger kon. Er kwamen diverse nieuwe uitvindingen op de markt die het werk gemakkelijker maakten.

Draaispitten aangedreven door hete lucht
Draaispitten aangedreven door een gewicht
Draaispitten aangedreven door een veer

Draaispitten waren er in velerlei vormen en die zijn zeker ruim voorhanden geweest in onze kastelen en landhuizen.

De voorstelling toont de zoon van Thomas, een tuinman voor de Potsdammerthor, terwijl hij in de keuken aan een spit met een lamsbout draait. — Jongen bij het spit, Daniel Nikolaus Chodowiecki, 1764. Collectie Rijksmuseum.

Het draaispit in de nieuwe keuken

Ook in het Huys Amerongen hebben wij een door een gewicht aangedreven spit in de nieuwe keuken hangen. Het is ook mogelijk dat dit apparaat eerst in de oude (was) keuken heeft gehangen, omdat daar boven het open vuur nog de haken hangen waaraan de spitten werden opgehangen.

Op de foto hieronder kunt u goed zien dat dit draaispit naar beneden is verplaatst. Dit moest omdat er een waterleiding achter de koof werd aangelegd. Graaf van Aldenburg Bentick, die rond 1900 de nieuwe keuken liet inrichten heeft er gelukkig voor gekozen om dit draaispit te bewaren. Iets wat antieke waarde had gooide hij zeker niet weg.

Een mechaniek van gietijzer met een spoel, een soort vliegwiel en een handvat om iets op te draaien. — Draaispit in de nieuwe keuken. Collectie Kasteel Amerongen.

Een draaispit met gewichten

Hoe werkt nu zo een spit? Wel het is eigenlijk net als een uurwerk. Je hing er een zwaar gewicht aan met behulp van een kabel of touw, draait dat omhoog en het apparaat gaat draaien en loopt vanzelf af. Er ging een asje door de schoorsteenmantel en door middel van een ketting, werd beneden op de vuurplaats het spit aangedreven. De tijd dat het spit kon draaien hing af van hoe hoog je het gewicht kon opdraaien. Vaak zie je dat door plaatsing van een extra katrol aan het plafond de afdraaitijd verlengd werd. Altijd hing het vlees voor of naast het vuur. Nooit erboven want dan kon het snel verbranden. Een lekbakje eronder voor het vet, want daar kon je geweldig lekkere jus van maken.

Een hondje

Een type wil ik nog laten zien. Ik denk niet dat wij die in Nederland gehad hebben, maar zeker in Engeland zijn ze wel degelijk gebruikt. Namelijk een spit dat werd aangedreven door een hondje (de spitdog) die daar special voor gekweekt werd. Of daar de naam “hot dog” vandaan komt is niet met zekerheid te zeggen, maar warm was het daar zo hoog voor dat hondje wel.