Benieuwd naar de kerstverhalen van Margaretha Turnor? Wel, dan kom je van een koude ker(st)mis thuis. Want die zijn nauwelijks tot niet te vinden in de vele brieven die zij stuurde aan haar man Godriaan Adriaan van Reede. Had de kerst geen speciale betekenis? Was het niet belangrijk genoeg om te vermelden in de brieven aan haar man? En Nieuwjaar, werd dat dan wel gevierd?
De tijd van de Reformatie
De katholieke schrijver Joost van den Vondel (1587-1679) noemde Kerstmis nog ‘de hoogste feest van ’t jaer’. Een tijd voor ’te danssen en bancketeeren’. Maar daar kwam in de loop van de 17de eeuw verandering in. Door de Reformatie verdween de uitbundigheid waarmee de kerst eerder werd gevierd. Ooit was de viering van ‘dikkevretsavond’ op kerstavond nog een uitgelaten en overvloedig feest, maar bij praktisch alle hoogtijdagen trad er een versobering op. Calvijn predikte wel over de geboorte van Christus, maar alleen op de zondag die het dichtst bij 25 december lag. De kerstdag zelf was gewoon een werkdag.
Kerstmis of kerst?
In 1574 probeert de Dordtse Synode kerstmis als feest af te schaffen, maar in 1578 zit het alweer in de liturgie. Ook het woord Kerstmis zelf viel in ongenade. Want dit werd geassocieerd met de (rooms-katholieke) mis met eucharistieviering. En natuurlijk deden protestanten daar niet aan. Dus ‘mis’ als achtervoegsel wordt geschrapt, het is alleen kerst of kerst met een ander achtervoegsel. Het is twee keer dat Margaretha in haar brieven kersavont en kersdach noemt. Maar meer dan de preek en het uitdelen van het avontmael vermeldt ze niet in die brief. Kerst lijkt voor de familie in stilte voorbij te gaan. Dat betekent niet dat niemand kerst viert… Verder van huis, in Engeland, was kerstmis tussen 1644 en 1660 zelfs helemaal verboden, door toedoen van de puritein Oliver Cromwell (1599-1658).
Op kerstdag
Op 24 december 1683 schrijft Margaretha aan haar man: tis van daech kersdach in hollant, de kinderen wille niet versuijme haer schuldige plicht af te legge, waerom hier neffens de nieu ijaers briefve gaen. Blijkbaar was dat het moment dat de kinderen van haar zoon Godard van Reede (van Ginkel) hun nieuwjaarswensen aan hun groote papa schreven. Bovendien benoemt Margaretha dit ook echt als een serieuze aangelegenheid oftewel een plicht. En weer staat er in die brief geen woord over hoe de kerst in huiselijke kring gevierd werd.
Nieuwjaarswensen
Vanaf 1680 (tot 1690) schrijft Margaretha rondom oud en nieuw enkele woorden over het nieuwe jaar, vaak als een soort naschrift of PS. Bijvoorbeeld op 6 januari wenst ze haar man: Een gelucksalich nieuijaer met veel gesont heit en voorspoet. Een week later stuurt ze ook de nieuwjaarswensen mee van de (klein)kinderen: hierneffens gaen de nieuw ijaerst briefve van onse liefve kindere. Zelfs Godertge (Godard Adriaan jr. die dan net in oktober 5 is geworden) wil per se iets meesturen.
Dienstbaarheid en gehoorzaamheid
Kenmerkend is dat steevast al die nieuwjaarswensen afsluiten met woorden zoals: Uw onderdanigste diena(a)r(es) en gehoorzaamste dochter/zoon. Op deze wijze toonden de (klein) kinderen hun liefde, dienstbaarheid en gehoorzaamheid aan hun Hoog Edele geboren heer en Hoog geëerde groote vader in de Van Reede familie. Waarschijnlijk golden deze waarden in menige, gereformeerde 17de-eeuwse familie in de Republiek als belangrijk. De nieuwjaarswensen schijnen ook een manier te zijn geweest om aan ouders en grootouders te laten zien hoe ver zij met schrijven gevorderd waren.
hoog Edele Geboren heer een hoog ge-eerde groote
vaderUhEG onderdanigste dinares
en gehoorsaamste dochterA.U. V. Reede
ameronge
Anna van Reede aan haar grootvader, 21-6-1690
den 21 junij 1690
In het Frans
Een jaartje later meldt Margaretha in de afsluiting van haar brief dat: al onse liefve kindere die beginne te studeere om haer nieuw ijaers briefve aen groote papa int frans te schrijfve. Heel slim had Margaretha eind 1680 een Franse meid in dienst genomen. Handig, want dan konden de kleinkinderen al wat oefenen in die taal. Trots vermeldt Margaretha tussen neus en lippen door nog dat Godertge alles verstaat wat de Franse meid zegt en al heel veel zelf spreekt. Zo kwam de lat ook steeds een stukje hoger te liggen bij het schrijven van de nieuwjaarswensen. Helemaal onderaan krabbelt Margaretha nog even snel dat er seer naer groote papaes nieuwe ijaere verlanckt wordt.
Mijn heer en lieste hartge
uhEd getrouwe wijff en dieners
MTurnorneef lant die
Margaretha Turnor aan haar man, 31-12-1681
weer hier is
preesenteert
sijn ootmoedige
dienst aen uhEd
so doen al onse liefve kindere die beginne
te studdeere om haer nieuw ijaers briefve
aen groote papa int frans te
schrijfve
Geschenken
Margaretha maakt ook duidelijk in haar brieven waarom haar kleinkinderen zo verlangen naar het nieuwjaar. Want dat is het moment dat groote papa zijn beurs open trekt voor sijn liefve kintskindere. Het lijkt erop dat Godard Adriaan in principe alleen de kleinkinderen die bij Margaretha in huis waren een dukaat schonk. Want eind 1683 blijken de kleinkinderen van Middachten ook hun nieuwjaarsbrieven te willen sturen aan groote papa. Als een soort nazending vanuit Amerongen. Tekenend is de analyse van de nuchtere en rechtschapen Margaretha hierop: tis al omt hebbe te doen. Precies dat is tegen de calvinistische moraal van die tijd.
Het calvinistische gedachtegoed
Momenteel, met de blik van nu, denk je al snel: is dat erg? Welk kind verlangt nu niet naar het krijgen van muntjes of cadeautjes? Maar in die tijd lag het anders. Vermijd hebzucht, vermijd luiheid, werk hard, wees sober, wees bescheiden en ingetogen, wees zuinig. Dit en meer hoorde allemaal bij de calvinistische moraal van de 17de eeuw. In de brieven van Margaretha herken je die waarden. Zo is het lezen van de brieven een heerlijke onderdompeling in de 17de-eeuwse cultuur. Bovendien besef je hoe die waarden nog ten dele nog doorwerken in het hedendaagse Nederland. Maar…. voor Margaretha was Kerst dus niet het ‘hoogste feest van het jaar’.
| Object | Invalshoek |
|---|---|
| Met kerst is er altijd één kamer ingericht als kinderkamer | Kinderen en cadeautjes. tis al om t hebbe te doen |
| Verder lezen |
|---|
| Wayenberg, Saskia. (2024) Waarom vieren we Kerst? Op: NPOkennis |
| Archiefstukken | |
|---|---|
| HUA 1001.2737 Brieven gericht aan Godard Adriaan van Reede afkomstig van zijn kleinkinderen Frederik Christiaan, Godard Adriaan, Reiniera, Agnes en Anna Ursula van Reede, 1680-1690 | Volgnr. 5 Agnes van Reede Volgnr. 24 Frits (Frederik Christiaan) van Reede Volgnr. 41 en 42: Reiniera van Reede |
| HUA 1001.2726: Brieven gericht aan Godard Adriaan van Reede afkomstig van zijn echtgenote Margareta Turnor, 1681-1682 | Volgnr. 6: Brief van 1/11 januari 1681: De kinderen verlangen zeer naar Godard Adriaan’s nieuwjaar Volgnr. 7: Brief van 14/4 januari 1681: Kerstdag en kerstnacht Volgnr. 101: Brief van 31 december 1681: Kleinkinderen studeren op brief in het fransen |
| HUA 1001.2727 Brieven gericht aan Godard Adriaan van Reede afkomstig van zijn echtgenote Margareta Turnor, 1667-1691 | Volgnr. 3: Brief van 15/25 december 1683: Schuldige plicht Volgnr. 5: Brief van 22 december 1683/ 1 januari 1684: tis al omt hebbe te doen |
