Op zoek naar Joan Rattray

Sinds de Bentinckkamer in Huys Amerongen weer open is voor bezoek, laat ik bezoekers raden wie de vrouw is op het portret boven de schoorsteenmantel. Is het een jonkvrouw? Is het een prinses? Een familielid van Godard van Aldenburg Bentinck misschien? Groot is de verrassing als men hoort dat deze vrouw Joan Rattray heette en in dienst was van de familie op kasteel Amerongen.

Portretten

Op het kasteel moet Joanna Rattray een speciale plek hebben ingenomen. Want om afgebeeld worden op zo’n prachtig, pakkend portret is natuurlijk best uitzonderlijk voor een personeelslid. Momenteel hangt haar portret precies tegenover een ander kunstwerk, nl. het imposante portret van het gezin Von Ilsemann-Bentinck waarvoor zij werkte. Dit gezinsportret is een echte eyecatcher qua formaat en een werk waar velen lang naar blijven kijken. Het was de Oostenrijkse high society schilder Adolf Pirsch (1858-1929) die beide werken voor zijn rekening nam.

Undernurse

Als oudste dochter van John Rattray en Agnes Sloss werd zij als Joanna Rattray op 23 juni in 1864 geboren in Laws, Monifieth. Dat is een gehucht gelegen in Angus, Oost-Schotland, vlak bij Dundee, met mooi uitzicht op de Tay. Via de gegevens uit de 10-jaarlijkse Schotse volkstellingen krijgen we een aardig beeld van het gezin. Zo weten we nu dat Joan in april 1881 op 16-jarige leeftijd aan het werk was als undernurse in een statig herenhuis, Cally House, Perthshire. Dat is pakweg 45 km van haar geboorteplaats. Daar, in het gezin van James Constable Esq., zijn vrouw en elf kinderen, moet Joan de basis hebben gelegd voor haar latere werk op het kasteel. Het werk van een undernurse is namelijk het assisteren van een gouvernante of kinderjuffrouw. 

​Dochter van een koetsier

Hoe en waar graaf van Aldenburg Bentinck deze jonge Schotse vrouw precies ontmoet heeft blijft voorlopig nog een mysterie. Wat speurwerk heeft wel opgeleverd dat Joan de dochter van een koetsier (domestic coachman) was. Die is zijn hele werkzame leven in dienst geweest van welgestelde families. Dat begon al op het prachtig gelegen landgoed van een rijke jutekoopman in Laws. Hier werden ook haar broer Thomas (1866) en zus Mary (1869) geboren. Circa tien jaar later woonde het gezin aan de andere kant van de rivier de Tay, waar zus Agnes (1873) werd geboren. Dat was op het landgoed Scotscraig van een voormalig admiraal. Weer een aantal jaren later woonde het gezin in de Coachman’s House in Wester Kinloch. Opgroeien en werkzaam zijn op buitenplaatsen van vermogende families was deze Schotse dus bepaald niet vreemd. Zou het werk van haar vader ook de deur hebben geopend naar werk in hogere kringen voor zijn dochter? In 1885 blijkt haar vader nog promotie te hebben gemaakt. Hij werd overseer on the estate of Bleaton Hallet. Dat is een soort rentmeester.

Nanny

Opvallend is dat de rol van Joan Rattray in het Huys op verschillende manieren beschreven is. Enerzijds lezen we in de Herinneringen (2014) van Siegfried Bentinck (1923-2016) dat hij haar consequent nanny noemt. Die aanduiding associeert men vaak met de functie van gouvernante, een veelzijdige rol in een gezin. Anderzijds staat Mej. Rattray vermeld in de personeelslijsten en het testament van graaf van Aldenburg Bentinck als kamenier en huishoudster. Interessant was het daarom om te lezen dat in het Verenigd Koninkrijk de rol van head nurse en undernurse ook wel de benaming nanny had. En dat deze functie bovendien de zorg voor de dame van het huis kon inhouden, de rol van kamenier dus. In het boek Herinneringen krijgen we een duidelijk beeld van hoe zij aan de slag was op Amerongen. Dat betreft vooral de periode vanaf ca. 1930, de tijd dat Siegfried er opgroeide. Siegfried kon daarbij makkelijk teruggrijpen op wat hij als jong kind in zijn dagboek had geschreven.

Werkzaamheden

Voor zijn opvoeding en die van zijn broers waren  “onze ouders of onze nanny direct verantwoordelijk“, zo lezen we. Hij vult aan dat Joan​ haar werkzaamheden in Amerongen begon als gouvernante voor de kinderen van zijn grootouders en daarna voor die van zijn ouders.  ​”‘Judy’, zoals wij haar in de familie noemden, nam ons waakzaam onder haar hoede; zij was het die praktisch het laatste woord had met wie wij kinderen omgang mochten hebben of vriendschap sluiten. Haar territorium was de ‘Capelle kamer’.​” Verder vertelt Siegfried dat bij afwezigheid van zijn ouders, nanny de supervisie had over de kinderkamer, de dienstmeisjes, het wasgoed en de honden. Bovendien schreef Judy dan frequente en uitgebreide verslagen over de lopende gebeurtenissen aan moeder Elizabeth. Waarschijnlijk deed zij dit alles in het (ongetwijfeld Schotse!) Engels, terwijl het huispersoneel hoofdzakelijk Nederlands was. 

Een bijzondere dame

Op het portret geven Judy’s gelaatstrekken, met name die rondom haar mond, al een hint dat het om een markante dame gaat. Siegfried beschrijft dat zij geen vrees kende en altijd deed wat zij juist achtte. Daarbij kon ze blijkbaar ook rondom bedtijd linea recta tegen de acties van vader Sigurd ingaan! Als die het vuur inde slaapkamer doofde en de ramen wijd open zette deed zij dat alles weer teniet.

Zo kreeg ze het ook voor elkaar dat op reis in Duitsland een stop voor haar in Keulen werd gemaakt. Want dan kon nanny 12 flessen Eau de Cologne 4711 kopen. In een andere anekdote beschrijft Siegfried hoe Judy in 1940, ze was toen al in de zeventig, heldhaftig een Duitse officier in het Engels de deur wees met de woorden: “Dit is Brits territorium, u mag hier niet binnentreden”. Vervolgens sloot ze de deur en dat was dat. Haar geheime recept voor het maken van overheerlijke toffee heeft zij trouwens nooit prijsgegeven, ondanks vele verzoeken.

Een hechte band

Uit de diverse herinneringen die Siegfried noteert valt op te maken dat hij een goede band moet hebben gehad met Judy. Zo had hij het blijkbaar moeilijk toen hij zich op 14-jarige leeftijd moest losmaken van haar. Hij spreekt liefdevol over de vele jaren van haar leven die zij als nanny aan de zorg voor ‘haar’ kinderen gewijd had. Bovendien benoemt Siegfried Judy expliciet in zijn dankbetuigingen in de inleiding van zijn Herinneringen: voor mijn nanny die ons steeds met zorg omringde en beschermde.

Zestig jaar Amerongen

Joan Rattray bleef ongetrouwd en stierf op 86-jarige leeftijd in Amerongen. Ze ontving toen al jaren een pensioen, iets dat testamentair vastgelegd was. De laatste jaren woonde zij op Oranjestein, dus nog vlakbij het kasteel waar zij al die jaren in dienst was geweest. De ambtenaar van de Burgerlijke Stand noteert dat zij op 83-jarige leeftijd overleden is. Maar dat klopt niet, want zij overlijdt op 11 november 1950 en was geboren in 1864. Na veel speurwerk, ook in Schotse online archieven, is de volgende vraag helaas onbeantwoord gebleven: waarom besloot Joan Rattray als jonge vrouw in 1890 uit Schotland te vertrekken om op Amerongen te gaan werken? Was het misschien de dood van haar moeder in dat jaar? Zocht zij misschien een nieuw avontuur? Wellicht komt er ooit nog een antwoord op deze vraag.