Oranjerieën zijn oorspronkelijk bedoeld voor het in de winter opslaan van planten die niet tegen de winterkou van Nederland bestand zijn (o.a. citrusbomen). Het kwam vanaf de 17e eeuw in zwang bij landeigenaren om te pronken met exotische planten en bomen. De citrusplanten werden toen Hesperiden genoemd, die je kon onderverdelen in citroenen, limoenen en sinaasappels. Daarnaast waren er de tropische planten die uit de koloniën waren meegenomen. In de zomer konden de planten buiten staan, in de winter werden ze in de oranjerie geplaatst.

Lengte doorkijkje in een lange, smalle, hoge ruimte met links een muur en rechts een muur met rame. In de ruimte staan drie rijen met bomen. Een man loopt rond met emmers, een jongen speelt met een hond en een echtpaar bewondert een boom.
Winterplaats in den Hoff van d’Academie tot Leyden, J. Commelyn, 1676. Uit: Nederlantze hesperides : dat is, Oeffening en gebruik van de limoen- en oranje-boomen : gestelt na den aardt, en climaat der Nederlanden, door Marcus Doornik. Collectie: Biodiversity Heritage Lab.

Het gebouw

Een oranjerie is meestal een wat hoger gebouw, zodat ook oudere (en grotere) citrusbomen er nog in passen. Om te zorgen dat de kas in de winter warm genoeg is, hebben oranjerieën hoge ramen op het zuiden. Daarnaast moet er een hoge en brede deur zijn om de planten naar binnen en naar buiten te kunnen verplaatsen. Een serre met veel glas is ook goed te gebruiken voor het overwinteren van planten. Er waren daarnaast ook nog zogenaamde palmenhuizen om de hoge palmen op te slaan.

In een lange, smalle ruimte dragen twee mannen een pot met daarin een boompje. Door de handvaten van een pot zijn twee stokken gestoken waarmee ze de pot tillen. Achter hen staat een keurig geklede Hollandse Heer. Aan de wand links staan twee kacheltjes en is links voor een trap naar boven. De wand rechts heeft hoge ramen.
Winterplaats in den Hoff van d’Heer Jan Commelyn, Jan Commelyn, 1676. Uit: Nederlantze hesperides : dat is, Oeffening en gebruik van de limoen- en oranje-boomen : gestelt na den aardt, en climaat der Nederlanden, door Marcus Doornik. Collectie: Biodiversity Heritage Lab.

Kuipen en kuipplanten

Om vrij grote planten als citrusbomen twee keer per jaar te kunnen verplaatsen, stonden ze in kuipen of in potten met stevige handvaten. Niet voor niets hebben we het nog steeds over kuipplanten als we het over oleanders, laurier en citrusplanten hebben. De interesse voor tropische gewassen kwam in Nederland voort uit de mogelijkheden voor consumptie en medicinaal gebruik, maar ook uit wetenschappelijke interesse of gewoon voor de sier. Vanaf 1670 komen dankzij de VOC ook planten als gardenia, camellia en hibiscus deze kant op. In 1981 stonden in de Amerongse oranjerie onder andere citrusboompjes, agapanthussen, fuchsia’s en oleander.

Tekening van een gebouw van één verdieping met in het midden een deur met aan iedere kant een raam en dan aan iedere kant nog vier ramen. Het gebouw ligt op een verhoging tegen de tuinmuur en heeft een bordes en dan een trap over de volle breedte van het gebouw. Aan weerzijden zijn ook nog trappen.
Ontwerp voor een oranjerie, onbekend, ca. 1700. Huisarchief Kasteel Amerongen, Het Utrechts Archief.

De Amerongse oranjerie

Al in een heel vroege tekening van de tuin is een oranjerie te zien en er is rond 1700 ook al een tekening van een oranjerie gemaakt. De huidige oranjerie van Amerongen dateert uit de tweede helft van de 19e eeuw, vermoedelijk tussen 1879 en 1885, en maakt deel uit van de buitenmuur van de tuin. Aanvankelijk lag er een moestuin aan de voorkant van het gebouw. In de 19e eeuw veranderde de mode en heeft deze moestuin plaats moeten maken voor onder andere een rosarium, buxushagen en tuinbanken.

Plattegrond van een tuin.
Ontwerp voor de tuinen van het huis Amerongen, met parterre de broderie aan de noordzijde en vijver aan de zuidzijde; links tegen de muur een oranjerie, onbekend, ca. 1700. Huisarchief Kasteel Amerongen, Het Utrechts Archief.

Hergebruik van oranjerieën

In onze tijd worden oranjerieën van kastelen en buitenplaatsen veelal gebruikt voor feesten en partijen. Het zijn vaak mooie en bijzondere gebouwen met veel allure. Voor de oranjerie van kasteel Amerongen geldt dat ook. Deze wordt onder andere gebruikt voor de voltrekkingen van huwelijken, bijzondere diners en andere bijeenkomsten van gezelschappen1NB: sinds 2022 is de Amerongse oranjerie onderdeel van het kasteelmuseum als ticketshop, café en winkel. De oranjerie van Kasteel Doorn bijvoorbeeld is geheel omgebouwd, zodat hij als volwaardig restaurant gebruikt kan worden. Een moderne, losstaande oranjerie kan nog steeds geleverd worden. Zo’n moderne oranjerie heeft wel meer het uiterlijk van een hoge kas en mist de uitstraling van de historische oranjerie.

Een plastic tunnelkas met daarin allemaal groene planten en een paar oleanders in de knop.
Door het gebruik van de oranjerie als Ticketshop, café en winkel, staan de kuipplanten van Kasteel Amerongen in de winter in een tunnelkas. Foto: Annemiek Barnouw
Archiefstukken
HUA1001.1520 Ontwerp voor een oranjerie
HUA1001.1566 Ontwerp voor de tuinen van het huis Amerongen, met parterre de broderie aan de noordzijde en vijver aan de zuidzijde.

Gerelateerde berichten

Auteur

  • Remko Steen

    Ik ben al een aantal jaren rondleider bij het kasteel. Ik vind het een uitdaging 'mijn gasten' uit te nodigen zich in bepaalde situaties te verplaatsen. Dat doe ik door verhalen te vertellen, waarbij feiten en omstandigheden een middel zijn. Deze historie nemen mensen mee en onthouden ze. Rondleiden/ gidsen doe ik ook als natuurgids op de Hoge Veluwe.

    Bekijk Berichten