Laat Hollands Classicisme

De meeste gidsen kunnen u vertellen dat Kasteel Amerongen is gebouwd in de laat Hollands classicistische stijl. Maar wat is dat nou, classicisme? Wat maakt het laat Hollands? En wat gebeurt er aan het eind van het Hollands Classicisme?

De theorie

De term classicisme in de architectuur wordt in de kunstgeschiedenis niet altijd eenduidig gebruikt. Soms verwijst het naar het gebruik van klassieke elementen soms bedoelt men er een stijlperiode mee. Maar altijd betekent het dat men teruggrijpt op de architectuur uit klassieke oudheid.

Een classicistisch bouwwerk is te herkennen aan: symmetrie en harmonische verhoudingen, vaste maateenheden in de compositie, een correcte toepassing van de klassieke zuilenorde (Dorisch, Ionisch, Korintisch), gebruik van zuilen, pilasters en frontons en een midden-risaliet, dat is een voorgevel die iets uitsteekt. Het geeft de voorgevel het aanzien van een tempel.

Een tempel van schuin onder. Op de voorgrond vier pilaren met daarop een deel van het fronton. De overige pilaren worden steeds lager. Binnen de pilaren staat ook een opengewerkt stuk met muren. — Opengewerkte tempel in Archeologisch Park Xanten. Foto: Annemiek Barnouw

Het Hollands Classicisme

Het Hollands classicisme kenmerkt zich naast het gebruik van de klassieke vormentaal door het gebruik van baksteen en natuursteen. De calvinistische volksaard maakt dat vooral sobere, ingetogen maar imposante architectuur mooi gevonden werd. Denk daarbij ook aan de kleding in de tijd: zwart en ingetogen is deftig. Goede voorbeelden van dit Hollands classicisme is het voormalige stadhuis op de Dam, het huidige paleis op de Dam (1648-1655) van Jacob van Campen of het Mauritshuis (1633) van Jacob van Campen en Pieter Post, in Den Haag.

Een maquette van het paleis op de dam, een breed gebouw, 23 ramen breed. De gevel steekt bij de buitenste drie ramen wat uit en bij de binnenste zeven ramen. Boven de binnenste zeven ramen zit een fronton en met op de punt een beeld, op het dak in het midden een koepel. Het gebouw heeft een onderverdieping met tralies voor de ramen. Op de eerste verdieping een balkon in het midden. De eerste en de tweede verdieping hebben een combinatie van ramen met zes ruitjes en daar boven ramen met vier ruitjes, Tussen de ramen zitten pilasters. — Model van de voorzijde van het Paleis op de Dam te Amsterdam, J. van Eyk, 1817. Collectie Rijksmuseum

De strakke stijl

Vanaf ca. 1665 werd de bouwstijl steeds soberder: er werd steeds minder of geen gebruik van pilasters en steeds minder decoratie. Pilasters vindt met dan hooguit bij de ingang, bij het middenrisaliet zoals ook bij kasteel Amerongen. Dit werd het laat-Hollands classicisme of ‘strakke stijl’ genoemd Het gebouw heeft geen decoraties of andere tierelantijnen nodig, het imponeert door de cadans van de diepgelegen vensters, en het strakke ritme van de kale muuroppervlakten en last but not least, de wijze waarop het monumentale gebouw als een blok uit de gracht oprijst.