Pokken

‘Kinderpokken’, ‘De Kinderziekte’ of ‘De Pokjes’ is een zeer ernstige ziekte geweest die eeuwenlang in golven door de Nederlanden trok en voornamelijk onder kinderen slachtoffers eiste.

De ziekte

Besmetting met pokken gebeurt door inhalatie (druppeltjesinfectie) of contactbesmetting. Net als Corona eigenlijk. Er ontstaat hoge koorts, een griepachtig gevoel, rode plekjes, later blaasjes en weer later pokken met stinkende pus. Dan aantasting van inwendige organen. Van de zieken overleed in die tijd circa twintig tot veertig procent.

Toch ging men er op een laconieke wijze mee om: met korsten op hun gezicht bezorgden de bakkersjongens hun brood. Kinderen gingen ook gewoon naar school als ze weer wat opknapten. Bij het gewone volk werden zieke kinderen door hun ouders bij de gezonde kinderen in bed gelegd, “dan hadden ze het maar gehad”.

Elite en de pokken

De welgestelden waren vaak nog wel in staat om hun kinderen te behoeden tegen deze ziekte, door ze weg te houden van epidemieën. Mogelijk omdat men er goed uit wilde zien om zodoende een goede partij te zijn op de huwelijksmarkt. Het hele hof van Versailles is wel eens hierom verhuisd.

Toch vielen dan vaak deze bevoorrechten op latere leeftijd alsnog aan de ziekte ten prooi. Zo overleden stadhouder prins Willem II en zijn vrouw Mary Stuart aan de pokken. Ook de volgende Mary Stuart, de vrouw van stadhouder prins Willem III overlijdt als ze volwassen is aan de pokken.
Deze personen zijn bekend en spreken tot de verbeelding. In werkelijkheid stierven er voor het overgrote deel kinderen aan de pokken. De genoemde volwassenen hadden het geluk dat ze vanwege hun welstand tot dan toe de dans waren ontsprongen.

Merkwaardig is dat deze kwaal eeuwenlang heel stoïcijns werd ondergaan, omdat het erbij hoorde. Men wist er niets tegen te doen en accepteerde het feit dat aan deze ziekte kinderen stierven en dat veel van de volwassenen die de ziekte hadden overleefd een pokdalig gezicht hadden.

Pokken bij de Van Reedes

Alsof een Rampjaar en een vlucht voor de Fransen niet genoeg waren, kregen Ursula Philippota en haar schoonmoeder Margaretha ook nog te maken met pokken. In het huis in Den Haag krijgen alle vier de kinderen van Ursula Philippota de pokken. Ze laat haar kinderen zonder tussenkomst van een dokter genezen, Margaretha schrijft in november van dat jaar in een brief aan haar man: “wij gebruijck geen raet vande docktoor maer volgen den oude sleur”.
Dit was misschien wel een heel verstandig besluit want de artsen hadden in die tijd wel heel extreme behandelmethodes! Alle vier de kinderen overleven het gelukkig en van de oudste, Margaretha, hangt nog een prachtig portret in Amerongen. Zonder pokdalig gezicht!

De twee zoons van Frederik Christiaan van Reede en Henriette van Nassau-Zuylestein, Godard Adriaan en Frederik Willem, gaan in 1737 studeren in Marburg aan een academie voor adellijke jongens. Op deze school werden onder meer lessen gegeven in paardrijden, schermen, Franse taal en dansen. Dansen was zeker belangrijk want dit was niet alleen een soort fitnesstraining, maar ook was dit belangrijk om ‘s winters op de dansfeesten een goede beurt te kunnen maken. Tijdens hun studie krijgen ze alle twee de pokken, alleen de jongste van de twee overleeft het.

Variolatie

Begin 18^e eeuw kwam vanuit het Midden-Oosten een methode tot ontwikkeling waarbij kinderen werden ingeënt met het gevaarlijke, infectieuze, humane pokkenmateriaal. Een vrouw van een Britse ambassadeur, Mary Wortley Montagu, die zelf ook aan de pokken had geleden, heeft de praktijk van dit zogenaamde varioleren gezien in Turkije. Het is een vorm van immuniseren tegen pokken maar feitelijk is het infecteren! Ze publiceert over dit succes en correspondeert hierover met haar vriendin de Princess of Wales. Deze schoondochter van de koning introduceert de methode aan het Engelse hof. En het kwam in zwang, vooral onder de elite!

Dat men heel ziek werd van de behandeling deed niet ter zake want per slot van rekening kreeg uiteindelijk toch iedereen pokken! Er is wel eens gezegd: “Pokken is een rivier die iedereen moet overzwemmen”. Daarna was je gepokt en gemazeld en kon je alles aan!

Variolatie in de Republiek

Op 6 mei 1754 inoculeerde Dr. Thomas Schwencke, een Engelsman, die later nog de behandelend arts van Mozart was, voor het eerst in de Republiek drie kinderen tegen pokken. Dit waren de kinderen van Louise Isabelle Hermelina van Wassenaar van Duivenvoorde. Zij was getrouwd met de jongen die in Marburg gelukkig weer beter was geworden van zijn ziekte. In de bibliotheek van het kasteel hangt een pastel van haar met daar naast het portret van haar dochter Maria Frederica. Overigens kom je op geen enkel schilderij uit die tijd, van wie dan ook, pokdaligheid tegen terwijl dit toch wel heel algemeen was!

Maria Frederika was vijf jaar oud tijdens de inenting. Haar oma Henriette van Nassau-Zuylestein was fel tegen de nieuwe methode die zich nog moest bewijzen, want veel kinderen werden ernstig ziek en sommige overleden zelfs aan de behandeling. Gelukkig liep het goed af voor de drie kinderen van Reede. Hierna is zelfs het stadhouderlijke hof het gaan toepassen. Varioleren werd langzamerhand een lucratieve bezigheid onder inoculateurs, de artsen die er op deze manier wat extra bij verdienden. Ook de latere schoondochter van Louise Isabelle Hermelina zou later haar kinderen laten inenten.

Van varioleren naar vaccineren

Einde 18^e eeuw is het eerste echte en veilige vaccin tegen pokken ontwikkeld door de beroemde Engelse arts Dr. Jenner. Hij ging experimenteren met het zoontje van zijn tuinman. Hij voerde een soort van variolatie uit maar nu met koepokmateriaal en deed dit later ook zo bij zijn eigen kinderen. Zo ontstond het vaccineren zoals wij dat nu nog kennen. Dit woord is afgeleid van “vacca” het Latijnse woord voor “koe”.

Na de Franse tijd stelde onze eerste koning, Koning Willem I, de vaccinatieplicht in voor schoolkinderen. Ze moesten een “pokkenbriefje” laten zien. Toch bleef de vaccinatiegraad laag. Bovendien bleven protestanten zich verzetten. En het was ook raar: gezonde mensen infecteren, zodat ze niet ziek zouden worden! Dat was destijds een noviteit!

Pokken de wereld uit!

Eind jaren zestig van de vorige eeuw startte de WHO¹World Health Organisation een project om pokken de wereld uit te helpen.
Gebieden in ontwikkelingslanden werden uitgekamd door te letten op pokdalige gezichten. En het werd een succes! Nu komt “pokken” gelukkig niet meer voor omdat deze ziekte als eerste, en tot nu toe enige, ziet de wereld uit is geholpen door middel van vaccinatie. De familie Van Reede en vooral Louise Isabelle Hermelina van Wassenaar heeft daar een rol in gespeeld.