De bedreigde zwaan

Op de galerij hangt boven de ingang naar de koningskamer het schilderij ‘Hond met zwanen’ (18de eeuw, schilder onbekend). Regelmatig vragen bezoekers van het kasteel naar de betekenis van dit schilderij. Na wat doorvragen blijkt dat ze vooral een associatie hebben met ‘De bedreigde zwaan’ van Jan Asselijn in het Rijksmuseum. Niet zo gek natuurlijk. Iedereen die dat schilderij gezien heeft, raakt dat beeld van die woedende zwaan niet snel meer kwijt.

De zwaan en de hond

Maar helaas, voor zover bekend is er geen relatie tussen deze twee schilderijen, hoewel er wel wat overeenkomsten te zien zijn, zoals: de bijna levensgrote afbeelding van een zogenaamde knobbelzwaan die haar nest met eieren verdedigt tegen een hond in een open landschap.

Het beroemde schilderij ‘De bedreigde zwaan’ is in 1650 door Jan Asselijn geschilderd. Het schilderij heeft wellicht in de 17de eeuw een moraliserende betekenis gehad (hoe de zwaan zijn nest, lees gezin, verdedigt).

De zwaan van Jan Asselijn na 1672

De opschriften die er nu op dit schilderij staan zijn van latere datum, vermoedelijk midden 18de eeuw. De opschriften geven het schilderij een allegorische betekenis: de zwaan symboliseert Johan de Witt, de raadspensionaris die Holland, i.c. het ei in het nest, verdedigt tegen de hond die aan komt zwemmen. Die staat dan voor de vijand van de staat, Engeland of misschien zelfs de stadhouder zelf.

Na zijn gruwelijke dood in 1672 kreeg Johan de Witt al snel rehabilitatie. Hij werd geprezen vanwege zijn loyaliteit en moed. De witte veren van de zwaan staan voor vlekkeloze reinheid, vergelijkbaar met de integriteit en loyaliteit van Johan de Witt. De gebroeders De Witt werden op afbeeldingen vaker met zwanen in verband gebracht.

De Amerongse bedreigde zwaan

Op ons schilderij zijn deze opschriften niet te zien. Wellicht heeft ons schilderij wel een moraliserende betekenis. Immers in de 18de eeuw was het gebruikelijk allegorische of moraliserende betekenissen te geven aan schilderijen. De zwaan staat niet alleen voor reinheid, vanwege de smetteloos witte veren maar ook voor trouw omdat een paartje levenslang trouw aan elkaar blijft. Goed voorbeeld doet volgen, zou dan het idee zijn.

Of de schilder van ‘Hond met zwanen’ het schilderij van Asselijn gezien heeft is niet bekend maar wel heel goed mogelijk. Hij zal zeker bekend geweest zijn met het thema. Er zijn verschillende schilderijen in de 17de en 18de eeuw met een zwaan of zwanen en een of meerdere honden. Soms verdedigt een zwaan of een paartje zwanen op agressieve wijze het nest met de eieren. Soms zijn ze de prooi voor jachthonden, bijvoorbeeld in de 17de eeuw ‘Een zwaan voor zijn nest’ van Christiaen Jansz Dusart en ‘Honden jagen een zwaan op’ van Abraham Hondius en in de 18de eeuw ‘Zwaan aangevallen door een hond’ van Jean-Baptiste Oudry.

Over het schilderij ‘Hond met zwanen’ is dus helaas weinig bekend maar wel kan geconcludeerd worden dat het thema past in een brede traditie van het schilderen van zwanen afgebeeld, hetzij als prooi, hetzij als voorbeeld voor de mens en altijd gewoon als een prachtige, sierlijke watervogel.

Steenarend en zwaan

Overigens hangt er nog een schilderij op de galerij waarop een zwaan is afgebeeld, boven het orgel (Zwaan en steenarend, 18de eeuw, schilder onbekend). Of aan dit schilderij een symbolische of allegorische betekenis te geven is, is mij niet bekend, maar wel is duidelijk dat de zwaan hier de prooi is van de steenarend.