Wat is een stommeknecht?

Vaak zie je verbaasde gezichten als je de bezoekers in de eetzaal wijst op de desserttafel in de vorm van een etagère en daarbij de term stommeknecht laat vallen. Soms merk je dan aan de gefronste wenkbrauwen dat het vragen oproept. De oorsprong van dit samengestelde woord (stom en knecht) geeft houvast. Vroeger gebruikte men het woord stom (vaker dan nu) om uit te drukken dat iemand sprakeloos was. Denk aan uitdrukkingen als: met stomheid geslagen en stommetje spelen. Historisch gezien gebruikte men het woord knecht o.a. voor kelner, maar ook als benaming voor verschillende voorwerpen om iets te dragen. De benaming is dus niet per se krenkend bedoeld.

Een multifunctionele bijzettafel

Kijken we in de Van Dale dan staat dit meubelstuk beschreven als  een “verplaatsbaar tafeltje om borden, schalen, glazen enz. op te zetten; bijzettafeltje”. Zo hanteert het Woordenboek der Nederlandsche Taal het ook, eigenlijk nog iets algemener: “benaming voor verschillende steunende voorwerpen, o.a. een dientafel.” In woordenboeken van vroeger treffen we nog meer beschrijvingen aan, zoals hoektafeltje, hoedenstandaard, lichtstander en guéridon. Kortom, het gaat vooral om een multifunctionele bijzettafel. Veel van de termen die toen gebruikt werden zullen nu niet meer voor een stommeknecht gebruiken worden. Zo lezen we in een historische roman die het leven in een welgestelde familie eind 18^e eeuw beschrijft een beschrijving van wat men nu een dressoir noemt. “In één van de vier hoeken nog een groot mahoniehouten wandmeubel – ‘stommeknecht’ genoemd – waarop allerlei voorwerpen in glas- en aardewerk en ook nog kristallen glazen, glaasjes, karaffen met wijn, likeur en madeira. In de kastjes van dit meubelstuk pronkte het duur porselein en tafelzilver.” Dit zijn dan ook echt de voorwerpen die men zoal op een stommeknecht zette. Precies zoals op het exemplaar in onze eetzaal, maar dan zonder de inhoud van de kastjes.

Ontwikkelingen

Het is in de 18^e en 19^e eeuw dat de stommeknecht in eetkamers in gebruik werd genomen. Dat was vooral bij de adel en de gegoede burgerij. Deels valt de introductie en populariteit van dit meubel te verklaren uit het personeelstekort in die tijd. Je kon de gerechten simpelweg klaarzetten op de stommeknecht zodat er geen bedienend personeel nodig was. Vervolgens konden borden en schalen daarop weer worden teruggezet. Nog belangrijker was het feit dat deze bijzettafel vooral handig was tegen het eind van de maaltijd, wanneer het eten en de drank de tongen los hadden gemaakt en men geen (luisterend) huispersoneel meer in de buurt wilde hebben. Het tafelgezelschap wilde dan gewoon meer intimiteit en privacy om vrijuit te praten zonder de aanwezigheid van pottenkijkers of luistervinken. Want die zouden misschien wel eens interessante (familie)geheimen kunnen doorvertellen.

Verschillende modellen

In de loop der tijd lijkt het ontwerp van de stommeknechts zich behoorlijk ontwikkeld te hebben. In een catalogus uit 1885 biedt men een mahoniehouten stommeknecht aan met 2 laden en uitslaande bladen voor buffetje. Een andere catalogus biedt in 1830 een Zeer net gevlamd mahonie vierkante Stommeknecht, drie hoog, ter zyde met uithalende Bladen en 1 lade aan. Ook voegt men er soms aan toe: met staande randen en van onderen met koperen rollen. Ons exemplaar in de eetzaal rolt ook, maar heeft een andere vorm: namelijk die van een etagère met een tweetal ronde bladen van afnemende grootte boven elkaar. Die zijn bevestigd op een centrale kolom die staat op drie poten (op wieltjes).

Over de grens

In de ons omringende landen kent men ook het fenomeen van de stommeknecht. Franstaligen noemen het een serviteur muet. In Duitsland heeft men het over een Stummer Diener. En in zowel het Verenigd Koninkrijk als de VS wordt het meubel omschreven als dumb waiter. Daar hanteerde men het overigens algemener, voor een veelheid aan voorwerpen die ten doel hadden om bij diners hulp te biden, zoals draaitafels en etensliftjes. Ja, er zijn bij ons in Huys dus twee verschillende dumb waiters!

Lazysusan

Een intrigerende variant op de dumbwaiter is de lazysusan, een benaming die in de VS ontstond. Het gaat dan met name om een rond, draaiend serveerplateau, dat ervoor zorgt dat gasten gemakkelijk zelf iets kunnen pakken. Met de tekst: ‘an impossibly low wage for a good servant and the cleverest waitress in the world !‘ probeerde men in 1917 in een society-tijdschrift de Amerikaan over te halen tot aankoop van een lazysusan. Tot de dag van vandaag worden lazysusans verkocht onder die naam. Waar deze benaming vandaan komt is niet duidelijk. Tja, what’s in a name?