Koninklijke portretten

De Romeinse keizers wisten het al: met je hoofd op een munt kon je je macht in het gigantische rijk aan iedereen bekend maken. Portretten en machthebbers gaan sindsdien hand in hand. Als vorst was het belangrijk dat iedereen wist dat jij de rechtmatige heerser was en het portret was daar in allerlei uitingsvormen een goed middel voor. Het staatsieportret bestaat nog steeds, ook al leven we in de tijd van films en reels (korte filmpjes op social media). Elke gemeente in Nederland heeft een portret van koning Willem Alexander in huis. Ook ons Huys heeft veel koninklijke portretten, dus het is de moeite waard om daar eens nader naar te kijken.

Er zijn vier soorten koninklijke portretten: staatsieportretten, formele portretten, populaire portretten en privé portretten.

Staatsieportretten

Het staatsieportret is de manier waarop een vorst, of in het geval van de Republiek, de stadhouder zich presenteert aan het volk. Van staatsieportretten werden en worden vaak veel kopieën gemaakt. De essentie van het staatsieportret is dat het macht uitstraalt en het is ook een legitimatie van die macht. Titiaan maakte een soort blauwdruk voor het staatsieportret toen hij Karel V en zijn nazaten schilderde. Vanaf dat moment werd het staatsieportret gemaakt als een portret van voren of schuin opzij en als machtssymbool werd een wapenuitrusting of een bontmantel afgebeeld.

We hebben op het kasteel meerdere voorbeelden van kopieën van staatsieportretten. In de Republiek waren de afgebeelde machtssymbolen beperkt, want onze stadhouders hadden bijvoorbeeld geen koningsmantel.

• Frederik Hendrik (in de grote zaal, stijl van Van Mierevelt) in harnas;
• Maurits (in de grote zaal, stijl van Van Mierevelt) in harnas;
• Willem van Oranje (in de grote zaal, eveneens stijl van Van Mierevelt). Heeft op het origineel een bonten rand aan zijn kleding;
• Stadhouder Willem V (eetkamer, naar Johann Georg Ziesenis);
• Een vreemde eend in de bijt is het portret van Willem III op de galerij (naar G. Kneller), want dit is eigenlijk een Engels staatsieportret: in koningsmantel met de orde van de kousenband om zijn nek.

Formele portretten

Een formeel portret wordt wel in opdracht gemaakt van de vorst, maar bij dit portret gaat het veel meer om de manier waarop de monarch zichzelf ziet (of hoe de kunstenaar hem ziet). De nadruk kan dus liggen op zijn (of haar) carrière, op uiterlijke kenmerken of op kwaliteiten die de geportretteerde zichzelf toedicht. Een mooi voorbeeld hiervan zijn de portretten van de keurvorst en zijn vrouw boven de schouwen van de grote zaal. Frederik Willem laat zich hier als militair en ruiter afbeelden. Ook de portretten van James II en Charles II in de grote zaal kan je zo zien. Zij zijn daarop afgebeeld als lid van de Orde van de Kouseband, niet primair als koning of staatshoofd.

Populaire portretten

Niet alle portretten van een koninklijk hoofd worden in opdracht van het koningshuis gemaakt. Eigenlijk kan iedereen die dat wil een portret van een staatshoofd maken. Het woord populair staat dan niet voor de hoeveelheid likes, die bijvoorbeeld een selfie met Maxima op social media krijgt, maar op het feit dat het om meer algemene, wijd verbreide afbeeldingen gaat. Dus de selfie met Maxima kan wel een populaire foto zijn, ook zonder likes. Een andere belangrijke categorie populaire portretten zijn natuurlijk de spotprenten. Het belangrijkste populaire portret waarbij Kasteel Amerongen een rol speelt is misschien wel de foto die door de journalist van Het Leven in oktober 1919 vanaf een hooiwagen over de muur van keizer Wilhelm II gemaakt werd.

Privé portretten

Tot slot is er een categorie portretten waarvan het nooit de bedoeling was dat het publiek die portretten zou zien: de privé portretten. Vroeger werd er veel getekend en geschilderd. Zowel onder de koninklijke familie zelf als onder het personeel waren waarschijnlijk goede tekenaars aanwezig. Met de opkomst van de fotografie kwamen daar ook de privé kiekjes bij. Er zijn ook voorbeelden bekend van privé bedoelde portretten die gemaakt zijn door hofschilders. Zo lieten zowel Keizerin Sisi als Koningin Victoria zich voor hun man portretteren met hun haren los in plaats van keurig in de plooi.

In de tijd dat de keizer op Amerongen woonde zijn er ook foto’s binnen de muren van het kasteel gemaakt waar hij op staat, maar die geen publiek doel hadden. De foto’s van het houtzagen in de tuin door de keizer en zijn aanwezigheid op de bordesfoto bij het huwelijk van Elisabeth zijn als privé portretten te beschouwen.