In de 18de eeuw waren plafondstukken populair in de Republiek. Plafondstukken zijn schilderstukken nagelvast aangebracht op het plafond. Onze Aurora in de grote zaal is dus eigenlijk een plafondstuk en geen plafondschildering, alhoewel die termen vaak door elkaar worden gebruikt. Plafondschilderingen zijn schilderingen die direct op het hout van het plafond zijn aangebracht. Deze vorm van beschildering was in het grootste deel van de 17de eeuw gebruikelijk. Een goed voorbeeld daarvan is de plafondschildering in de hal van het kasteel.

Daniël Marot

De ons welbekende Daniël Marot introduceerde de Lodewijk XIV-stijl in de Republiek. Dat betekende onder andere dat sommige plafonds niet meer, zoals in de 17de eeuw gebruikelijk, direct op het hout beschilderd werden. Het houten plafond werden nu door stucwerk verborgen. Het gestucte plafond in de grote zaal is dus een vroeg voorbeeld hiervan. In het stucwerk maakte men cassettes of, weer wat later, ovalen, waarin plafondstukken geplaatst konden worden. Met name Jacob de Wit verwierf hiermee grote bekendheid. Een van zijn meest bekende plafondstukken is te zien in Huis de Vicq op de Herengracht in Amsterdam: ‘de Dageraad verdrijft de Nacht’, met de godinnen Aurora en Diana.

Een foto van een plafondschildering in een witte, waarschijnlijk houten lijst, aan de boven- en onderkant rechts, aan de linker- en rechterkant gebogen. Rechtsonder is een figuur op de rug te zien, gezeten op een donkere wolk. Ze heeft een donkerrode doek om zich heen geslagen dat haar linkerschouder en -arm bloot houdt. Haar rechterhand houdt ze voor haar ogen. In haar linkerhand houdt ze een tak. Ze is omgeven door iets kleinere figuren, waarvan er twee wit zijn. De een houdt een pijl in de hand, de ander haar armen omhoog en de laatste kijkt naar de figuur in het donkerrode doek. Hierboven zweeft een kleine putto. Linksboven dit tafereel zweeft een vrouwelijk persoon bijna volledig gekleed in rozerode en gele doeken. In haar rechterhand houdt ze een fakkel omhoog..Linksonder zijn twee putti op een donkere wolk. Rechts, naast de vrouw in het donkerrood, zweeft een vrouw, die een groot blauw kleed met haar handen hoog vasthoudt uit beeld.
De Dageraad verdrijft de Nacht, plafondschildering, Huis de Vicq, Herengracht 476, Amsterdam, Jacob de Wit, 1730-1733. Collectie Hendrik de Keyser. Foto: M. Svensson, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed.

Wolkenlucht met goden en putti

Op zo’n 18de eeuws plafondstuk werd meestal een wolkenlucht met daarin goden uit de klassieke oudheid en putti afgebeeld. Door het schilderen van een lucht werd de illusie van ruimte vergroot. De schilder moest er natuurlijk rekening mee houden dat de schildering vanaf beneden bekeken werd. Hij moest mensen, goden, etc. in perspectief weergeven. Veelal zijn er ook wolken afgebeeld waarop engeltjes of putti zitten die op ons neerkijken.

De grote ‘sael’

De meeste plafondstukken in particuliere huizen zijn te vinden in de grote ‘sael’ op de bel-etage, zoals ook op kasteel Amerongen. De grote ‘sael’ fungeerde als ontvangstruimte voor belangrijke gasten. Het was het representatieve hart van het kasteel. De ideale plek om indruk op de gasten te maken met o.a. een groot plafondstuk. Zo’n plafondstuk was vooral een statussymbool, waarbij het bezit van een dergelijk schilderstuk vaak belangrijker was dan de kwaliteit van de uitvoering ervan.

Een ronde afbeelding met veel diepte en wolken. Op de voorgrond een vrouw die een doek met sterren bij zich heeft, daarachter een vrouw met een mandje met bloemen die ze rondstrooit. Links achter iemand in een strijdwagen en wat onduidelijke personen op de achtergrond.
Plafondschildering met Diana en haar gezellinnen, Gerard de Lairesse (1641-1711), ca. 1676-1682. Collectie Rijksmuseum, oorspronkelijk gemaakt voor de grote zaal van Soestdijk.

De bubbel van de hoge adel

Henriëtte van Nassau-Zuylenstein verkeerde in de hoogste kringen. Ze kwam regelmatig over de vloer bij andere adellijke huizen en heeft daar wellicht ook plafondstukken gezien. Waarschijnlijk zal het ook ter sprake gekomen zijn in de briefwisselingen of gesprekken met haar goede vriendin, prinses van Oranje, Maria Louise van Hessen-Kassel. Immers op Slot Oraniënstein in Dietz an der Lahn was ook een plafondstuk met als thema Aurora aangebracht. Wellicht heeft dat Henriëtte geïnspireerd tot het laten aanbrengen van een plafondstuk met het thema Aurora in de grote zaal van Kasteel Amerongen.

In het midden van een rijkelijk gestuct plafond zit een cartouche met een schildering. Links boven en in het midden lichte wolken, rechts onder donkere wolken. Midden in de lichte wolken zit een vrouw met een bloemen krans en bloemguirlandes om zich heen. Op de donkere wolk een engel. Rondom de verschillende personen putti.
Plafondschildering in de ontvangstruimte van Schloss Oranienstein, Carlo Ludovico Castelli, vroegere toeschrijving Jan van Dijk, 1707-1709. Foto: Thomas Scheidt en Christian Stein, Bildarchiv Foto Marburg. Bron: Bildindex der Kunst & Kultur.
BronnenFeiten
Benjamins, Rosalynn (2023). Licht in de duisternis. Een iconografische analyse van de plafondschildering in de grote zaal
van kasteel Amerongen. Utrecht: Bachelorscriptie Kunstgeschiedenis (oude kunst)		p. 26 Daniel Marot, p. 27 Oranienstein, p. 28 ; ‘sael’ bel-etage, imponeren, statussymbool, bezit belangrijker dat kwaliteit, representatieve hart
Pijzel-Dommisse, Jet (2000). Het Hollandse pronkpoppenhuis. Interieur en huishouden in de 17de en 19de eeuw. Amsterdam/Zwolle: Rijksmuseum/Waanders Uitgevers.Plafond (pp. 72-77): Daniël Marots plafondschilderingen vaak menselijke of dierlijke figuren
Wikipedia (2024), Daniël Marot.
Benaderd: 5-11-2024		gevluchte hugenoot, vader hofarchitect Lodewijk XIV, introductie Lodewijk XIV-stijl in Nederland, zijn boeken zorgen voor verspreiding van decoratieve motieven
De Huizen van Oranje-Nassau en Nassau (2008-2024). Vorstelijke verblijven. Het slot Oraniënstein. Benaderd 24-11-2024Plafondstuk Aurora Slot Oraniënstein door Jan van Dijk. Interieurontwerp Daniël Marot
Jagtenberg, F.J.A. (2015). Marijke Meu 1688 – 1765. Noordboek/Sterck en DeVreesp. 102, 103. Briefwisselingen en bezoekjes
Rijksdienst voor het cultureel erfgoed (2024). Plafondstukken.
Benaderd: 5-11-2024		Plafondstukken, schilderstukken nagelvast aan plafond. Eind 17de eeuw mode. Bedekken balkenconstructie. Ruimtelijke illusie, perspectief. Klassieke goden. Iconografische thema’s
Rijksdienst voor cultureel erfgoed (2023). Interieurschilderingen op hout – historieDe trend van het verhullen van de constructie begon in de 17de eeuw
Oneindig Noord-Holland (2014). Herengracht 476, Huis De Vicq.
Benaderd: 5-11-2024		Jacob de Wit, De Dageraad verdrijft de Nacht, met Aurora en Diana

Gerelateerde berichten