Het Romeinse beeldje

In de ontvangsthal van het kasteel staat, stil in een hoekje links naast de kussenkast, een lief beeldje van een slapend jongetje. Eigenlijk zou je op weg naar de bibliotheek er zo voorbij lopen, maar dat zou jammer zijn. Kijk maar eens naar dit prachtige beeldje van een jongetje van ongeveer 6, 7 jaar oud, zittend op een verhoging. Het olielampje dat hij vast houdt hangt met de tuit naar beneden, leeg gelopen. Er loopt een geul over het voetstuk. Hij slaapt duidelijk. Zijn hoofd wordt ondersteund door zijn vuistje. Capuchon over zijn hoofd met een paar lokjes haar er onderuit. Zijn ogen zijn gesloten, de uitdrukking op zijn gezicht is vredig. Dit beeld straalt een tevreden rust uit.

Beeldje van een kleine jongen van ongeveer zes jaar. Het jongetje slaapt: het linkervoetje is op een verhoging gezet, zodat het linkerbeen is opgetrokken. De linkerarm is gebogen en de elleboog op de knie geplant. De linkerhand is tot een vuistje gebald, waarop de wang rust. In de van de rechterarm afhangende hand houdt de knaap een olielamp vast. Hij draagt een cape met capuchon over een soort tunica en is op blote voeten. — Jongetje met olielamp op zuil, tweede eeuw voor Christus. Collectie Kasteel Amerongen.

Ik stel me zo voor dat de Griekse beeldhouwer van dit werk, waarschijnlijk in Romeinse opdracht, met of zonder het origineel, misschien wel bij zichzelf dacht: “Wat een eer dat ik dit beeldje mag maken waar mensen nog lang van mogen genieten. Zeker dit Lunensisch marmer¹ zal de tand des tijds overleven, wie weet hoe lang men vol ontzag stil zal staan bij mijn werk.” Het is dubbel: enerzijds staat het beeldje er nu nog wel, bijna twee millennia later en op een andere plaats, anderzijds, heeft iemand er nog ontzag voor? Het heeft de tand des tijds zeker overleefd, maar het staat niet meer in iemands tuin… Het is bewaard gebleven, maar is dat omdat mensen het wilden bewaren, of omdat het nu eenmaal onderdeel is van de collectie en men vooral de collectie wilde bewaren?

Op een kruispunt van paden in een aangelegd bos ligt een vijver met in het midden een fontein waar bovenop een beeld staat van een persoon die een vinger in de lucht houdt. Rondom de vijver is een pad en daaromheen staan pilaren met beelden erop: mensen, vazen en een buste. In de tuin lopen mensen. Rechts een man op een paard en een vrouw, links twee mannen die vechten. — Fontein van Narcissus in de Villa Borghese te Rome, Giovanni Francesco Venturini, 1653 – 1691. Collectie Rijksmuseum. Beelden in een Romeinse tuin

Kopie

In de 1^e eeuw na Chr. vond men dit soort beeldjes zo belangrijk dat ze in opdracht van Romeinen gekopieerd werden voor hun tuinen. Ze werden door Griekse kunstenaars gemaakt naar Griekse beeldhouwwerken. Deze beeldjes waren zo gewild dat men zelfs heel blij was met een speciaal voor hen gemaakte kopie. Tegenwoordig lijken we meer waarde te hechten aan het origineel. Maar is dit niet een prachtige kopie van bijna twee millennia oud? Wat een ongelooflijk vakwerk om zo’n mooie kopie te maken! En wat geweldig dat wij er hier van kunnen genieten. Wie het gekocht heeft, wanneer en waarom is helaas (nog) onbekend. Maar dat doet niets af van de schoonheid van dit ontroerende beeldje.

Stilletjes in slaap gevallen

Het beeldje stelt een jongen van ongeveer zes of zeven jaar voor, zittend op iets wat een verhoging of een rots zou kunnen zijn. Zijn rechterarm hangt naar beneden. Het olielampje dat hij vast houdt hangt met de tuit naar beneden, leeg gelopen. Er loopt een geul over het voetstuk.

Hij slaapt, met zijn wang op zijn linker vuist, zijn linker voet op een verhoging, zijn linker been opgetrokken. Hij leunt met de elleboog van zijn linkerarm op zijn knie.

De capuchon heeft hij over zijn iets voorover gebogen hoofd getrokken, een paar lokjes op zijn voorhoofd komen er onderuit. De mantel die hij aan heeft is gemaakt van een grove stof (cucullus), onder zijn kin gesloten met een ronde broche (fibula). Zijn ogen zijn gesloten, de uitdrukking op zijn gezicht is vredig. Dit beeld straalt een tevreden rust uit.

Het gezicht van een slapend jongetje dat met zijn wang op zijn vuist rust, zijn elleboog op zijn knie. Hij draagt een cape die op zijn borst vastgemaakt is met een grote knoop. Aan de cape zit een puntmuts die hij op heeft. Onder de puntmuts komen plukken haar met een krul tevoorschijn. Hij merkt niets van wat om hem heen gebeurt. Stel dat hij opeens wakker wordt in de 21ste eeuw... — Fragment van het gezicht van het Romeinse beeldje. Collectie Kasteel Amerongen.

Hellenistische beeldhouwkunst

Het beeldje is een Romeinse kopie uit de eerste eeuw na Christus van een sculptuur uit de Hellenistisch periode. De Hellenistische periode loopt ongeveer van 323 voor Christus, de dood van Alexander de Grote, tot de verovering van de Griekse wereld door de Romeinen. Typerend voor deze periode in de beeldhouwkunst is de manier van weergeven van emoties. Er werden thema’s als ouderdom, slapen, etc. weergegeven. De onderwerpen waren gewone mensen en dieren, huiselijke taferelen, waarbij de beeldhouwers niet meer uitgingen van het perfecte schoonheidsideaal of de lichamelijke perfectie wilden weergeven.

Jongetjes met lampen

Twee andere beeldjes die op ‘ons’ beeldje lijken, staan in Rome en Berlijn, aldus Aristides Stamatiou in een stuk hierover in een Kasteel Bulletin uit 1992. De houding van deze jongetjes komt overeen: linkerknie opgetrokken, het hoofd op zijn linkervuistje en een lantaarn in de andere hand. Maar dan is het een ander soort lamp. Het gezicht van het beeldje uit Berlijn lijkt heel veel op dat van het beeldje in Kasteel Amerongen. Dat van Rome heeft rondere vormen met dikkere lippen en krullend voorhoofdshaar. Aldus Aristides Stamatiou die een gemeenschappelijk voorbeeld voor deze beeldjes vermoedt.

Op grond van de manier waarop de gelaatstrekken en de mantel zijn weergegeven en vanwege verdere stilistische kenmerken, zoals de met concentrische cirkels versierde lamp, mogen we concluderen dat ‘ons’ beeldje waarschijnlijk in de eerste eeuw na Christus is gemaakt. De in opdracht van Romeinen gemaakte kopieën van Griekse beeldhouwwerken uit deze periode zijn allemaal gemaakt door Griekse kunstenaars. Ja, het zijn kopieën, maar zo mooi dat het jammer is dat het beeldje in een hoekje staat, half vergeten, op een plek waar weinig mensen er naar omkijken. Voor mijn gevoel wordt daardoor in de kunstgeschiedenis ook de kopieerder van dit beeldje een beetje in de hoek gezet.

Een beeldhouwer in zijn atelier, terwijl hij met hamer en beitel een beeld bewerkt van een liggende figuur. Rechts een openstaande bovendeur. Achter tegen de muur hangen gereedschap en losse lichaamsdelen (ik hoop gebeeldhouwd) — Beeldhouwer, Jan Gillisz. van Vliet, 1635. Collectie Rijksmuseum.

De betekenis van dit beeldje

Een slapende jongen met een cape met capuchon zou een slaaf kunnen zijn. Misschien met als taak zijn meester bij te lichten? Het beeldje uit Rome is in de Tiber gevonden, in de buurt waar het heiligdom van Asclepius stond, de Griekse god van de geneeskunst en de geneeskrachtige slaap. Het jongetje met de lantaarn dat deze god begeleidt heet Telesphoros, de god van de weldadige slaap en gunstige dromen en voortekenen. Het lijkt erop dat ‘ons’ beeldje geen slaaf is, maar dat voor het maken van dit beeldje wel hellenistische beeldjes van slaven als voorbeeld genomen zijn.

Detail van een hand die een olielampje vasthoudt dat met de tuit op de grond rust. Daarnaast een bloot mollig beentje dat uit geplooide stof stevig naast de olielamp op de grond staat. Het andere voetje staat hoog, op een tree, de teentjes gekromd over de rand. — Fragment van het Romeinse beeldje, ca. 1e eeuw na Christus. Collectie Kasteel Amerongen.

Geni

In 1909 stelt S. Loeschke dat deze beeldjes genii zijn, begeleiders van overledenen op hun tocht naar de onderwereld. Stamatiou schrijft over een grafreliëf uit Kertsch waarop op een sarcofaag uit de 1e eeuw na Chr. op Kreta een zelfde jongetje met lamp te zien is. Hij staat naast een bankettafel bij de gestorvene. Als we naar de iconografie rond overlijden kijken lijkt het dat dit jongetje geen slaaf is maar een symbolische begeleider van de ziel. Het vermoeden is dat ‘ons’ beeldje in de tuin van een grote Romeinse villa heeft gestaan. Misschien als fonteinfiguur. Waarschijnlijk wel in een nis of tegen een muur: de achterkant van het beeldje is vlak.

Een ding is mij (nog) niet duidelijk geworden: wie heeft dit beeldje voor Kasteel Amerongen aangeschaft en wanneer? Het is Italiaans. We weten dat Godard van Aldenburg Bentinck naar Italië is geweest. Zou hij het misschien meegenomen hebben van zijn reis?