Margaretha Turnor schrijft op 2 juni 1677 aan haar man, Godard Adriaan van Reede dat de beide ‘bazen’ van mening zijn dat de grote zaal veel te mooi is om het plafond te laten ‘jipsen’ (gipsen, stuccen). Waarschijnlijk heeft Godard Adriaan dat in een eerdere brief geopperd. Met de bazen worden Hendrick Gerritsz. Schut, meester timmerman en Cornelis Rietvelt, meester metselaar, bedoeld. Schut en Rietvelt zijn de uitvoerders geweest van de wederopbouw van Kasteel Amerongen.

Toch jipsen

Margaretha schrijft ook dat ze nog alle tijd hebben om erover te beslissen omdat het er dit jaar toch niet meer van komt. Wij weten nu dat Margaretha en Godard Adriaan besloten hebben het plafond van de grote zaal toch te laten stuccen en niet te laten beschilderen. Wat heeft Margaretha en Godard Adriaan doen besluiten om het plafond van de grote zaal te jipse en niet te laten beschilderen? In haar brief laat ze immers blijken gecharmeerd te zijn van het beschilderde plafond in paleis Soestdijk. Overigens is het plafond in de grote zaal van paleis Soestdijk geschilderd door Gerard de Lairesse. Voor zover bekend komt hij ook niet uit Amersfoort.

Een schildering van een pladond met veel diepte en engeltjes, halfnaakte vrouwen, geweien, pilaren en nog veel meer. Er wordt een rond gewelf gesuggereerd.
Deel van de plafondschildering van de grote zaal van Soestdijk, Gerard de Lairesse, ca. 1676-1682. Collectie Rijksmuseum. Alle onderdelen van het plafond zijn in het bezit van het Rijksmuseum, in totaal zijn er vijf delen (scroll naar beneden naar ‘Gerelateerde objecten’).

Stucwerk in woonhuizen in de 17de eeuw

In het 17e-eeuwse Hollands classicisme ziet men in de voorname huizen vooral beschilderde houten plafonds. Aan het begin van die eeuw is de dakconstructie nog zichtbaar en plaatst men de beschilderingen tussen de balken. Onder invloed van de Franse barokstijl gaat men de constructie verbergen door houten, beschilderde plafonds. Pas tegen de laatste kwart van die eeuw en de 18de en 19de eeuw raakt het gestucte plafond in de mode. Het rijk gedecoreerde ontwerp van het plafond van onze grote zaal is redelijk uniek in de Republiek. Alleen op kasteel Slangenburg in Doetinchem is uit deze periode een enigszins vergelijkbaar plafond te vinden in de vestibule.

Een ruime hal met portretten ten voeten uit aan de wanden, een marmeren vloer in twee kleuren en in de verte een beeld. Aan het plafond hangt een kroonluchter. Het plafond is gestuct met allemaal ranken en acanthusblad.
Interieur van de vestibule van Kasteel Slangenburg, 1952. Collectie Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed.

Trendsetters?

Het gestucte plafond in de grote zaal is bijna te barok voor het kasteel, niet passend bij het sobere Hollands classicisme, de stijl waarin het kasteel is gebouwd. Waren Margaretha en Godard Adriaan met hun keuze voor het prachtige gestucte plafond met schelp- en palmetmotieven1Palmetmotieven zijn gestileerde palmbladeren, rechter en minder gekruld dan acanthusbladeren en acanthusbladeren onverwachts heel vooruitstrevend, misschien wel trendsetters? Waar haalden zij hun inspiratie vandaan?

Engelse invloed?

Het plafond van de grote zaal is ca. 1680 gereed gekomen. Er zijn veel overeenkomsten tussen het plafond van de grote zaal en plafonds in Engeland. In Engeland kwamen dit soort barokke stucplafonds met schelp- en palmetmotieven en een groot ovaal in het midden op grote schaal voor. Engeland stond onder invloed van Franse en Italiaanse barokarchitectuur.

Een gestucte schelp met daaromheen bladmotieven.
Fragment van een detailfoto van het stucwerk in de grote zaal, 1998. Foto: A.J. van der Wal, collectie: Rijksdienst voor Cultureelerfgoed.

Of Berlijnse invloed?

Het voorstel het plafond in de grote zaal te laten stuccen kwam van Godard Adriaan. Het lijkt zeer aannemelijk dat hij door zijn internationale netwerk geïnspireerd was geraakt. Wellicht heeft hij in een van de paleizen van de keurvorst van Brandenburg een soortgelijk barok plafond gezien. Of heeft hij overleg gehad met de bouwmeester van de keurvorst, Michael Matthias Smidts. Godard Adriaan had immers meteen na de brand van zijn kasteel in 1673 Smidts benaderd voor advies.

Ook is het mogelijk dat Johan Maurits van Nassau-Siegen is geraadpleegd. Bij de tot totstandkoming van het ontwerp van het kasteel Johan Maurits van Nassau-Siegen immers nauw betrokken geweest. Heeft hij ook bij de keuze voor een stucplafond in de grote zaal een rol gespeeld?

Kortom, hier is nader onderzoek gewenst!

Portret van een man die ons zijdelings aankijkt. Hij draagt een jas met knoopjes en een strik op zijn schouder. Hij heeft een kanten sjaaltje om. Hij heeft lang haar met een slag en een brede maar dunne snor. Onder het portret staat Michael Mathias Smidts Serenissimi Electoris Brandenburgici Frerici Guilelmi Magni Architectus.
Michael Matthias Smidts (1626 – 1692) door Jacques Vaillant, 1685.Collectie: Stadtmuseum Berlin © Repro: Michael Setzpfandt Berlin
Portret tot de knieën van een kalende man met grijzig haar tot in zijn nek. Hij heeft een flinke snor een kneveltje. Hij leunt met zijn rechterarm op een pilaar en in zijn hand houdt hij een brief. Links heeft hij een handschoen aan en hij heeft zijn hand in zijn zij. Onder een zwarte overjas draagt hij een harnas met daaroverheen een blauwe sjerp en een Johanniter(?) kruis. Op de achtergrond een symmetrische tuin met vijvers een half rondlopende galerij en aan het eind van de lange zichtlijn een huis.
Jan de Baen, Portret van Johan Maurits (1604-1679), graaf van Nassau-Siegen, 1668-1670. Collectie Mauritshuis.

De stukadoors

Wat opvalt aan het plafond in de grote zaal is de uitzonderlijk goede kwaliteit. Hier zijn duidelijk topstukadoors aan het werk geweest. Waren het Italiaanse stukadoors die op dat moment door Europa reisden om hun vakmanschap aan de man te brengen of waren het inheemse stukadoors? Vanwege de uitmuntende kwaliteit van het plafond is het meest waarschijnlijke dat het Italiaanse stukadoors geweest zijn die in de grote zaal het prachtige plafond gestuct hebben.

Een man mengt het gips op de grond en een ander brengt het aan op de muur.
De stukadoor. Collectie: Wellcome Collection

Gerelateerde berichten

Auteur

  • Joke de Mooij

    Ik ben sinds 2018 werkzaam op kasteel Amerongen als rondleider en als medewerker van de Ticketshop. Ik heb deelgenomen aan de werkgroep Deftige Dieren. Dit thema brengt mijn passies paarden, honden en andere dieren en dierenwelzijn en mijn studie kunstgeschiedenis mooi samen. Mijn andere passie is Amsterdam, de stad waar ik niet geboren maar wel getogen ben.

    Bekijk Berichten